ساختمان فعل

اهداف یادگیری :

فراگرفتن انواع فعل هم چون فعل ساده ، فعل پیشوندی و فعل مرکب

• توانایی دانش آموز در تطبیق نکات یادگرفته شده و تشخیص آن ها

فعل ساده چیست ؟

فعل ساده فعلی است که بن مضارع آن یک تکواژ باشد ( یک جزئی باشد ) مانند :

رفت ، گرفت، خریده است ، شنیدم

نکته :

کوچک ترین واحد معنادار زبان را تکواژ می نامند که گاه معنای مستقلی دارد و به صورت جداگانه به کار می رود مانند: کتاب، جعبه، مدرسه

و گاهی معنای مستقلی ندارد و باید با اسم دیگری ترکیب شود مانند : بان پاسبان

و یا « ی » که وقتی با نام یک شهر می آید به معنای اهل آن شهر است مانند : مشهدی اهل مشهد

فعل پیشوندی :

فعل پیشوندی فعلی است که با اضافه شدن « وند » به  فعل های ساده ساخته می شود؛ در واقع این فعل با افزوده شدن یک تکواژ بی معنی به یک تکواژ معنادار ساخته می شود مانند:

باز + خواند بازخواند

فرو + نشست  فرونشست

کامل + تر  کامل تر

باغ + بان  باغبان

نکته :

« وند » تکواژی است که معنای مستقل و کاربرد مستقل ندارد و تنها در ساختمان فعل و یا واژه های مشتق به کار می رود؛ وندها از نظر کاربرد دو دسته اند :

تمرین:

اکنون برای آن که با این قواعد بیشتر آشنا شویم به تطبیق و تمرین می پردازیم :

 مسافرما که دو روز پیش به سفر رفته بود از سفر بازگشت.

رفته بود : فعل ساده / باز گشت : فعل پیشوندی

  پیش از آن که به خرید روم آنچه را لازم داشتم برداشتم .

روم : فعل ساده / برداشتم : فعل پیشوندی / ( لازم داشتم : یک فعل مرکب است که در ادامه می خوانیم )

 نام مجله ی گل آقا را کم تر کسی است که نشنیده باشد، این مجله آن قدر مشهور شد که کودکان نیز برای خواندن آن مشتاق بودند .

نشنیده باشد : فعل ساده / (مشهور شد : فعل مرکب است که در ادامه می خوانیم)

مشتاق بودند : فعل مرکب

( پیش از این گفتیم که وند در ساختمان واژه های مشتق نیز به کار می رود و دو دسته اند: صرفی و اشتقاقی؛ اکنون در جمله ی بالا کمتر و کودکان  کلمه ی مشتق از نوع صرفی هستند:

کمتر  کم + تر / کودکان  کودک + ان ( علامت جمع ))

  همیشه با خود می گفت : آیا پرندگان زبان ما انسان ها را می فهمند؟ آیا می توانند با زبان آدمیان سخن بگویند ؟

می گفت : فعل ساده / می فهمند : فعل ساده / می توانند : فعل ساده / سخن بگویند : فعل مرکب

پرندگان : کلمه ی مشتق از نوع صرفی / انسان ها – آدمیان : کلمات مشتق از نوع صرفی

اکنون به سراغ فعل مرکب می رویم :

فعل مرکب چیست ؟ فعلی است که با اضافه شدن یک یا چند تکواژ مستقل به ابتدای فعل ساده یا پیشوندی ساخته می شود؛ به عبارت دیگر فعل مرکب فعلی است که از دو تکواژ معنی دار ساخته شده است که تکواژ اول اسم و تکواژ دوم فعل می باشد مانند : اطلاع داد ، خبر یافتند، سخن گفتیم

تمرین :

اکنون به فعل های موجود در جملات زیر و نوع آن ها توجه می کنیم:

  روز جنگ در خیابان دوشان تپه به نوکر تقی زاده برخوردم و به همراه او به خانه ی تقی زاده رفتم.

برخوردم : پیشوندی / رفتم : فعل ساده

محمد علی شاه قاجار به محض اطلاع از وجود روزنامه ی صور اسرافیل در ایران پیاپی از تهران به سفیر ایران در فرانسه تلگراف فرستاد و متذکر شد که : چرا از فعالیت تبعیدشده ها جلوگیری نمی کنید. آنها در سوئیس فعالیت می کنند و شما مانع نشده اید ؟

متذکر شد : فعل مرکب / جلوگیری نمی کنید : مرکب / فعالیت می کنند : مرکب / مانع نشده اید : مرکب

( نکته : باید دقت کرد که فعل مرکب در صورتی مرکب است که جز اول آن یعنی تکواژ اسمی نباید نقش مفعولی، مسندی، قیدی و متممی داشته باشد؛ به عنوان مثال در جمله ی بالا ترکیب « تلگراف فرستاد » را نمی توان یک فعل مرکب دانست زیرا کلمه ی « تلگراف » در واقع مفعول است )

دهخدا خواندن و نوشتن را در مکتب خانه شیخ غلامحسین بروجردی یاد می گیرد و این فرد نیکوکار به علت فقر دهخدا از آنان پولی دریافت نمی کرده است.

یاد می گیرد : فعل مرکب / دریافت نمی کرده است : فعل مرکب

 فریاد های مصدق به گوش دولت های جهان رسید و دولت آمریکا هم برای اولین بار برای نفت ایران دندان تیز کرد .

رسید : فعل ساده / دندان تیز کرد : فعل مرکب

نکته :

عبارت های کنایی نیز نوع دیگری از فعل های مرکب هستند ؛ در این گونه فعل ها تمامی اجزا روی هم یک مفهوم فعلی واحد دارند همانند ترکیب « دندان تیز کردن » در عبارت بالا که به معنای حریص شدن و طمع ورزیدن است.

مرکز یادگیری سایت تبیان

تهیه: فاطمه شیرزاده - تنظیم: داودی