مدرسه چهارباغ؛ اوج معماری و هنر

این مدرسه که «مدرسه سلطانی» و «مدرسه مادر شاه» نیز نامیده می‌شده در زمان سلطنت شاه سلطان حسین آخرین حکمران سلسله صفوی احداث گردید.

تاریخ شروع عمارت 1116 هجری قمری و سال اتمام آن 1126 هجری قمری است و  آخرین بنای با شكوه عهد صفویه است كه برای تدریس و تعلیم طلاب علوم دینی ساخته شده است.

درختهای چنار كهنسال و نهر آبی كه در آن جریان دارد بر زیبایی تزئینات نفیس كاشیكاری این بنا افزوده است.

قسمتهای دیدنی مدرسه عبارت است از:

معماری و طرح زیبای كاشیكاری گنبد مدرسه

درب مجلل تزئین شده با طلا و نقره

محراب با شكوه

منبر یك پارچه مرمری

حجره مخصوص شاه سلطان حسین

كاشیكاری بی نظیر مدخل مدرسه

خطوط نستعلیق كتیبه ها و پنجره های آلت بری شده

در ضلع شرقی خیابان چهارباغ بنای باشکوه و نفیسی است که می‌توان آن را آخرین بنای مهم و با عظمتی دانست که در عصر صفویان در اصفهان ساخته شد.

هیچ یک از آثار موجود در اصفهان به اندازه مدرسه چهارباغ، (کلکسیون کاشیکاری ایران) جهانگردان و سیاحان و بازدید کنندگان خارجی را تحت تأثیر جاذبه های خود قرار نداده است.

این مطلب را نوشته ها و خاطرات آنان تأیید می‌کند. بطوریکه برخی از آنها مدرسه را با عبارتی همچون سحر آمیز، جذاب و دلپذیر توصیف کرده اند.

از جمله این سیاحان: اوژن فلاندن، دیولافوا، کنت دوگوبینو هستند که مدرسه چهارباغ را شاهکار مسلم معماری دوران صفوی به حساب آورده اند.

وجه تسمیه مدرسه به سلطانی به این علت است که در زمان شاه سلطان حسین ساخته شده و بدین جهت مدرسه چهارباغ نامیده می شود که در خیابان چهارباغ واقع شده است. و دلیل آنکه مدرسه مادر شاه گفته می‌شود این است که مادر شاه سلطان حسین چند کاروانسرا و بازار و سایر نهادهای اقتصادی را وقف بر آن کرده است.

مدرسه چهارباغ به صورت چهار ایوانی است. نمای خارجی عمارت شامل سردری رفیع و با شکوه و زیبا است هفده طاق نمای دو طبقه آجری در اطراف در ورودی خودنمایی می‌کنند. سردر ساختمان مزین به کاشیهای ریز و ظریف همراه با مقرنس های پر نقش و نگار و خطوط مختلف است که بخش ورودی بنا را تشکیل می‌دهد.

کتیبه سردر به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی است که تاریخ 1112 را بر خود دارد و به وسیله عبدالرحیم جزایری کتابت شده است.

دو دهانه سردر با کاشی های فیروزه ای تزئین شده و بر روی دو پایه سنگ مرمری، گلدانی به شکل بسیار زیبا قرار گرفته است در طرفین سر در دو سکوی مرمر بسیار نفیس و عالی وجود دارد.

در اصلی مدرسه که با طلا و نقره تزئین شده نمونه بارز هنر زرگری و قلمزنی است که در دوران صفویه به نهایت تعالی و تکامل رسیده است.

بر دو لنگه چپ و راست این در به خط نستعلیق بسیار زیبا و به صورت برجسته، اشعاری نوشته شده است. خطاط این اشعار محمد صالح اصفهانی خوشنویس برجسته آن عصر است.

قسمت داخلی مدرسه شامل هشتی، ورودی، حیات داخلی، گنبد، مناره و اطاقهاست. زیباترین قسمت مدرسه از نظر کاشیکاری هشتی ورودی آن است.

در وسط دالان مدرسه سنگاب نفیسی قرار دارد که صلوات بر چهارده معصوم با تاریخ 1110 هجری بر روی آن حجاری شده است. این سنگاب شاهکار هنر سنگتراشی و خوشنویسی است.

ایوان ها و حجره های صحن چهار ایوانه مدرسه رو به باغی پر درخت قرار دارد که جویباری از میان آن می‌گذرد. این نهر به نام فرشادی است (در اصفهان این گونه نهرها را مادی می‌گویند).

مادی فرشادی شعبه ای از زاینده رود است. صحن مدرسه چهارباغ نمونه کامل یک معماری درون گرا و بومی به شمار می‌رود.

حجره هایی که در دو طبقه و در فواصل ایوان های مدرسه ساخته شده که اختصاص به سکونت طلاب علوم دینی داشته است. اکثر این حجره ها دارای نقشه یکسانی است که از یک اتاق نشیمن در جلو و قسمتی به صورت صندوقخانه در عقب و قسمتی به نام بالا خانه تشکیل می‌شود. در جلوی این حجره ها ایوان زیبا و خوش طرحی قرار دارد.

در جبهه شمالی مدرسه، ایوان شمالی با دهانه نسبتاً عریض و ارتفاع زیاد قرار دارد. که در جبهه مقابل آن گنبد و مناره های ایوان جنوبی دیده می‌شود. کتیبه فوقانی داخل گنبد به خط عبدالرحیم جزایری خوش نویس عصر صفویه می‌باشد.

تمامی سطوح داخلی بنا به قطعات کوچکی تقسیم می‌شود که با کاشی تزئین شده است. منبر دوازده پله مدرسه که یکپارچه از سنگ مرمر ساخته شده از بهترین نمونه های هنر حجاری و سنگتراشی آن روزگار است. در کنار این منبر، محراب نفیس و بسیار زیبای مدرسه قرار دارد که کتیبه بالای محراب و منبر نیز به خط عبدالرحیم جزایری است.

اشعاری که در اطراف سرسرای مدرسه به خط نستعلیق بسیار زیبا به رنگ سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی نوشته شده به خط محمد صالح اصفهانی و مورخ به سال 1119 هجری است.

کتیبه افقی داخل گنبد نیز به خط عبدالرحیم جزایری و تاریخ 1121 هجری است.

شبستان مسقف مدرسه چهارباغ که در ضلع شرقی مدرسه واقع شده با درب منبت کاری بسیار نفیسی به محوطه زیر گنبد مربوط می‌شود در این شبستان سه محراب وجود دارد که کتیبه های اطراف آنها را محمد مۆمن الحسینی به سال 1118 هجری کتابت کرده است.

در شمال مدرسه چهارباغ بازارچه ای زیبا و مرتفع وجود دارد که در عصر صفویه بازارچه بلند و بازارچه شاهی نیز نامیده می‌شد. این بازارچه نمونه ارزنده ای از بازارهای عصر صفوی است. در شرق مدرسه چهارباغ کاروانسرای مادر شاه واقع شده که مهمانسرای عباسی امروز است.

مدرسه چهارباغ دارای کتابخانه کم نظیر و با ارزشی بوده که در حمله افغانها نابود شده است این کتابخانه با کتب بسیار نفیس و کمیاب در اختیار طلاب علوم دینی و سایر پژوهشگران و محققین آن روزگار بوده است.

مدرسه چهارباغ موقوفاتی بسیار نیز داشته است که شامل باغها، مزارع، روستاها، املاک، دکانها، کاروانسراها و سایر مستغلات بوده است که چگونگی آنها با حمله افغانها نامعلوم مانده است به طور کلی مدرسه چهارباغ که به قول بسیاری از محققین هم مدرسه و هم مسجد بوده است، با 8500 متر مربع مساحت از آثار مهم و با ارزش عصر صفوی است که در اواخر حکومت این خاندان در اصفهان ساخته شده است.

مدرسه چهارباغ اصفهان که پس از پیروزی انقلاب اسلامی «مدرسه علمیه امام صادق (ع)» نامگذاری شد در حال حاضر به آموزش طلاب علوم دینی و حجره های آن نیز همانند عصر صفویه به اقامت طلاب اختصاص دارد.

مرمت بنا یا تخریب!

گنبد تاریخی مدرسه چهارباغ اصفهان که قدمت احداث آن به دوران صفویه می‌رسد در حال مرمت به شیوه نادرست و با استفاده از چکش‌های برقی است.

به گزارش خبرگزاری مهر کارشناسان آثار تاریخی از مدرسه چهارباغ اصفهان به دلیل وجود هنرهای مختلف همچون هفت‌رنگ، معرق، گره‌سازی، پیلی و معقلی به کار رفته در آن به‌عنوان موزه کاشی‌کاری یاد می‌کنند.یک مرمتگر گنبدهای تاریخی درخصوص مرمت غیراصولی گنبد مدرسه تاریخی چهارباغ گفت: تنها یک ترک این گنبد دچار آسیب شده بود و مشخص نیست چرا ترک کناری آن را که کاشی‌هایش مشکلی نداشته است تخریب کرده‌اند. به گفته وی، کاشی‌های دارای ارزش تاریخی این گنبد که تاکنون سالم مانده بودند تخریب شده است.

این مرمتگر که خواسته است نامش محفوظ بماند مرمت‌های گنبد تاریخی مسجد چهارباغ را غیرکارشناسی خواند و گفت: در حال حاضر با چکش برقی مشغول تخریب گنبد زیبای مدرسه تاریخی چهارباغ هستند که باید از این اقدام جلوگیری شود. وی که شاهد تخریب این گنبد تاریخی بوده، افزود: کاشی‌ها آن اندازه سفت و محکم است که ابتدا لعاب آن را با همین چکش برقی سوراخ و پس از آن اقدام به تخریب کاشی‌ها می‌کنند.رئیس دانشکده مرمت دانشگاه هنر اصفهان نیز گفت: استفاده از چکش‌های تروماتیک در حوزه آثار تاریخی باب نیست و اگر استفاده شود باید درخصوص آن دلیل خاصی وجود داشته باشد. حسین احمدی افزود: درصورتی که ملات کاشی‌ها تخریب شده باشد و در واقع چسبنده نباشد، این چکش ها ارتعاش آنچنانی را به بنا وارد نمی‌کند ولی باز هم صدای چکش‌های برقی به بنای تاریخی آسیب می‌رساند.

همشهری آنلاین

سایت اصفهان