ابنیه وزیر اعظم شاه صفی

در آغاز سلطنت شاه‌صفی جانشین شاه‌عباس بزرگ ساروتقی مأمور شد كه به نجف اشرف برود وگنبد آرامگاه حضرت امیر(ع) را كه ترک یافته بود از نو بسازد و حرم آن حضرت را توسعه دهد و به آنجا از رود فرات نهری جاری كند. ساروتقی این مأموریت را در ظرف سه سال انجام داد و در سال 1042 به پایان رسانید. روز جمعه شانزدهم صفر سال 1044 ساروتقی به مقام وزارت اعظم شاه‌صفی رسید. دقت و توجه او در نظارت و جمع آوری عواید واموال دیوان و شخص شاه تا آنزمان در ایران بی‌نظیر بوده‌است. از رشوه‌دادن وگرفتن سخت تنفر داشت وآنچه را كه حكام و مأمورین و وزیران ولایات برای جلب توجه او و تحصیل مشاغل تازه یا عفوگناهان خویش به او پیشكش می‌كردند به خزانه شاهی می‌فرستاد.

اولئاریوس (Qleَrius) سفیرهُلشتاین كه در آن زمان در اصفهان بوده‌است می‌نویسد كه ما یك انگشتر طلا كه نگین آن الماس درشت بسیار گرانبهائی بود به ساروتقی اعتماد‌الدوله پیشكش كردیم اما چون در ایران به حكم دین اسلام هیچكس انگشتر طلا به دست نمی‌كند ساروتقی نگین الماس را در حلقه‌ای از نقره نشانده و به پادشاه تقدیم كرد.

ساروتقی پس از آنكه به مقام وزارت اعظم رسید در خانه حاتم بیك وزیر اعظم شاه‌عباس بزرگ منزل گزید. شاه‌صفی غالباً به خانه او می‌رفت و حتی سفیران ممالك خارجی را در خانه او مهمان می‌كرد. وزیر نیز در خدمت شاه از هیچگونه فداكاری و حتی از بذل جان دریغ نداشت از آن جمله نوشته‌اند در سال 1045 هنگامی‌كه شاه‌صفی قلعه ایروان را محاصره كرده بود روزی در ضمن جنگ برای تحریك سرداران قزلباش در كمال بی‌باكی اسب خود را بسوی حصار قلعه راند و چنان خود را در تیررس قلعه‌داران قرار داد كه جانش در خطر افتاد هیچیك از سرداران جرئت جلو رفتن نداشت اما ساروتقی جان خود را به چیزی نشمرد و با شتاب از دنبال شاه اسب تاخت و چون به او رسید بهر دو دست عنان اسبش را گرفت و از پیش رفتن بازداشت و با اصرار و استدعا شاه را بازگردانید.

ساروتقی در دربار شاه عباس دوم

پس از مرگ شاه‌صفی كه روز دوشنبه 12 صفر سال 1052 اتفاق افتاد فرزندش شاه‌عباس دوم كه كودكی ده ساله بود جانشین وی شد و اختیار امور دولت بدست ساروتقی و مادرشاه آنا‌خانم كه بانوئی چركسی و بسیار زیرك بود افتاد.

ساروتقی تا سال سوم پادشاهی شاه عباس دوم با جلب رضایت مادر شاه به استقلال و استبداد تمام حكومت كرد و چون خواست به حساب داودخان حكمران گیلان كه از تصفیه مطالبات دولت خودداری كرده بود رسیدگی كند با مخالفت جانی‌خان قورچی‌باشی كه از بستگان داودخان بود مواجه گردید و كینه و كدورت میان او و قورچی‌باشی تا آنجا بالا گرفت كه قورچی‌باشی كمر قتل وزیر را بست و عده‌ای مانند نقدی‌خان بیگلربیگی معزول كوه گیلویه و عرب‌خان بیگلربیگی معزول شیروان و ابوالفتح‌بیك جبه‌دارباشی و علی میرزابیك یساول صحبت و عباسقلی بیك استاجلو قورچی تیروكمان وعلی میرزابیك شیخاوند را در قتل وزیر با خود همداستان كرد و روز چهارشنبه بیستم شعبان سال 1055 صبح زود به خانه ساروتقی رفتند و او راغافلگیر كرده به قتل رسانیدند. مادر شاه كه به لیاقت و كفایت وزیر اطمینان تمام داشت از شنیدن این خبر بی‌اندازه متأثر شد و پادشاه خردسال را به گرفتن انتقام از قاتلان وی تشویق نمود و انجام این كار را به‌عهدة مرتضی قلیخان بیجولوی شاملو ایشیك آقاسی باشی و علی قباد بیك چوله ایشیك آقاسی باشی حرم و قلندر سلطان تفنگچی آقاسی واگذار كرد.

صبح روز یكشنبه 24 شعبان كه پنج روز از قتل ساروتقی گذشته بود شاه‌عباس دوم لباس غضب پوشید و در تالار بار عام امارت عالی‌قاپو برجای خود قرار گرفت و سردارانی كه نام آنها برده شد به اتفاق حق نظربیك قورچی باشی تركش كه معلم پادشاه بود مسلح و آماده به خدمت ایستادند و هنگامی كه جانی‌خان قورچی‌باشی كه با كوكب و جلال فراوان به دیوانخانه آمده‌بود به تالار قدم گذاشت شاه وی را ملامت كرد و سئوال كرد برای چه وزیر مرا كشتی؟ و هنگامی‌كه جانی‌خان دهان باز كرد تا جوابی بدهد شاه فرصت نداد و از جای خود برخاست و فرمان داد «بزنید» و به اطاق دیگر رفت. بلافاصله سرداران و غلامان با شمشیرهای برهنه برسر قورچی‌باشی و همراهانش ریختند و به یك چشم برهم زدن او و24 نفر رفقایش را روی قالیهای گرانبهای تالار قطعه‌قطعه كردند و جسد قورچی‌باشی و یاران او را در میدان شاه مقابل سردر عمارت عالی‌قاپو انداختند و به این ترتیب پادشاه جوان صفوی انتقام وزیر پیر و مجرب خود را از قاتلین وی گرفت.

آثار دوره صدارت ساروتقی در اصفهان

در اصفهان یك بازار و چهارسو و یك كاروانسرا و دو مسجد از آثار دوره صدارت ساروتقی هنوز وجود دارد اما كاخ ساروتقی كه به قول شاردن یكی از زیباترین كاخهای ایران بوده‌است پس از مرگ وی به حال ویرانی افتاد و مدتی به فرمان شاه مسكن داروغه یا فرماندار شهر بوده‌است. شاردن نوشته‌است كه فرماندار شهر فعلاً اسكندر میرزا پسر شاهنواز‌خان نایب‌السلطنه گرجستان است كه از پول شخصی خود زمینی جنب این كاخ خریده و در آن عمارتی عالی و گرمابه‌ای بزرگ بنا نهاده‌است( از این كاخ فعلاً اثری موجود نیست) .

مسجد ساروتقی

این مسجد در فاصله ی بین بازار مقصود بیک و بازار حسن اباد در مجاورت امامزاده احمد واقع گردیده و در سال 1053 هجری توسط محمد تقی/فرزند هدایت اله تبریزی نانوا/معروف به ساروتقی صدر اعظم شاه عباس دوم مقتول 1055 هجری قمری به همراه بناهای دیگری ساخته شده است.

به نقل است که گزینش نام ساروتقی توسط شاه عباس دوم برای صدراعظمش به یکی از دو دلیل زیر است:

به مناسبت رشادت او را سارو تقی یعنی شیر تقی نامیده اند.

به مناسبت موهای بور و زردش او را سارو تقی لقب داده است.

این بنای نام برده شده هنوز به اتمام نرسیده بود که جمعی از توطئه کنندگان بانی آن یعنی ساروتقی را به قتل رساندندولی به دلیل محبوبیت وی نزد حکومت ساخت آن دنبال شد و به اتمام رسید.

بنای مسجد وسعت چندانی ندارد ولی گنبد آن به دلیل وجود تزئینات زیبا از دیگر مساجد این دوره متمایز است.

مولف «نصف جهان فی تعریف الاصفهان » به صنعت زیبای تذهیب در گنبد زرنشانی انجام شده است.

نمای خارجی گنبد، آجر چینی ساده است ولی سطح داخلی آن با نقاشی و گچبری های بسیار زیبایی ترئین شده است این تزیئنات در اصل سطوح دیوار ها را نیز پوشانده است که در دوره های بعد گچ اندود شده اند.

در داخل گنبد هیچگونه کتیبه ای موجود نیست ولی سردر مسجد که مشرف به بازار است دارای کتیبه ای کاشی کاری به خط ثلث سفید معرق بر زمینه ای کاشی لاجوردی رنگ به خط محمدرضا امامی اصفهای مورخ 1053 هجری قمری نصب شده.

کتیبه سردرمسجد کوچک ساروتقی بخط محمدرضا امامی بر دیواره ای بازار چهار سوی سارو تقی کتیبه ای که شرح حال بنیان گذار ان را بیان می کند.

حیاط ( میانسرا ) مسجد کوچک شش وجهی است ودارای چهار ایوان است.

مسجد مخدوم الامرا وخادم الفقرا ساروتقی

مسجد ساروتقی كه صحن آن چندان وسعت ندارد و گنبد آن در نوع خود از گنبدهای منحصر‌بفرد مساجد تاریخی اصفهان است در فاصله بین بازار مقصود‌بیك و بازارچه حسن‌آباد در مجاورت امام‌زاده احمد كه یكی دیگر از بناهای تاریخی اصفهان است واقع شده. قسمتهائی از طاق بازار ساروتقی خراب شده ولی برفراز سردر مسجد و منزل ساروتقی قسمت جالبی از بازار زمان وی باقی مانده‌است. نمای گنبد مسجد ساروتقی در خارج آجر ساده است ولی در داخل مانند سقف قصرهای زمان صفویه با نقاشی وگچ‌بری تزیین شده و این نوع تزیینات گنبد مسجد ساروتقی را از سایر گنبدهای مساجد اصفهان ممتاز می‌سازد. در داخل گنبد هیچگونه كتیبه‌ای موجود نیست ولی سردر مسجد كه مشرف به بازار است دارای كتیبه‌ایست كه به خط محمدرضا امامی می‌باشد. ساروتقی در كتیبه تاریخی این مسجد پس از تجلیل از شاه عباس ثانی صفوی خود را مخدوم الامرا و خادم الفقرا خوانده‌است.

چهارسوی ساروتقی

شاردن پس از توصیف قسمتی از بازاراز مدرسه جده نام می‌برد ومی‌گوید این مدرسه به اسم بانی آنست كه یكی از زنان شاه‌صفی است و در هشتاد سال قبل ساخته شده و بعد به بازار ساروتقی می‌رسیم. در این بازار در یك سمت كاروانسرا و در سمت دیگر یك حمام است كه هر دو را بنام ساروتقی سازنده آنها می‌خوانند. نقشة ساختمان این كاروانسرا وسیعترین نقشه‌ها بوده ولی به علت آنكه تا هنگام قتل ساروتقی به اتمام نرسیده ناقص است. فقط طبقه پائین آن بسیار زیبا و مسكون است. چنانكه ذكر شد ساروتقی در سال 1055 هجری كشته شد و بنای چهارسو و مسجد دیگری در زیر گنبد این چهارسو به هنگام قتل وی ناتمام مانده و پس از درگذشت او به اتمام رسیده‌است.

منبع:

سایت  lajourd

سایت ichodoc