ایرانیان و پول کاغذی

یكی از دستاوردهای مهم اقتصادی دوره مغولان پیدایش پول كاغذی در این دوره است. پول كاغذی با نام «چاو» نخستین بار در زمان گیخاتو، شاه مغول، در اثر مبادلات اقتصادی با چین پا به عرصه وجود گذاشت. رایج كردن پول كاغذی به تشویق صدر جهان، صدراعظم گیخاتو، برای سر‌و سامان بخشیدن به اوضاع اقتصادی آن زمان انجام شد. اما چنان با واكنش شدید ایرانیان به‌خصوص مردم تبریز رو‌به‌رو شد كه گیخاتو دستور جمع‌آوری آن را داد.

پیدایش پول كاغذی كه جرقه آن در دوره مغول زده شده بود، در همان زمان از بین رفت و تا محدوده زمانی بسیار وسیعی دیگر اثری از آن به چشم نخورد.

سابقه انتشار اسکناس در ایران به دوره‌ی گیخاتوخان، پنجمین ایلخان مغول برمی‌گردد.شرایط نامناسب اقتصادی و نیاز به واردات مواد غذایی كه بر اثر خشكسالی و ركود كشاورزی در دوره‌ی ایلخانان به‌وجود آمده بود، حاكمان را بر آن داشت تا سكه‌های طلا و نقره را از دست مردم جمع كنند.

در سال 693 هجری، زمانی که گیخاتوخان بر ایران فرمان‌روایی می‌کرد، در نتیجه‌ی هزینه شدن بیش از اندازه‌ی زر و سیم برای خوشگذرانی خان مغول و اطرافیانش، خزانه‌ کشور تهی شد و حتی برای غذای روز نیز پول کافی در دسترس نبود. در این میان، فردی به نام عزالدین‌محمد‌بن‌مظفر‌بن‌عمید، که از وضعیت چین و سرزمین‌های زیر فرمان قاآن آگاه بود، خود را به صدر‌جهان‌زنجانی، وزیر گیخاتوخان رسانید و به او پیشنهاد کرد به جای زر و سیم، چاو را در سرزمین ایلخانان رواج دهد و بحران مالی را از این راه حل کند.

به فرمان ایلخان خرید و فروش با زر و سیم ممنوع شد و در هر شهری اداره‌ای به نام چاوخانه بنیان‌گذاری شد و پول کاغذی برای مدتی، هر چند کوتاه، رواج پیدا کرد. این پول، قطعه کاغذی مستطیلی شکل بود که روی آن شهادتین، لغب مغولی گیخاتو، مبلغ آن و عبارت زیر نوشته شده بود:

"پادشاه جهان در تاریخ سنه‌ی 693 این چاو مبارک را در ممالک روانه گردانیدتغییر و تبدیل‌کننده را با زن و فرزند به یاسا رسانیده، مال او را جهت دیوان بردارند"

اما طولی نکشید که مخالفت با این پول از شیراز و تبریز آغاز و لذا، چند ماه بیشتر عمر نکرد. با اینکه گیخاتو حکم به لغو آن داد، صدای مخالفت با او نه تنها خاموش نشد بلکه گسترش یافت، نظامیان را هم فراگرفت و به تدریج تبدیل به انتقاد عمومی از فساد اداری شد.

گیخاتو پس از اینکه از مخالفت تنی چند از ژنرال هایش آگاه شد و شنید که دست به نافرمانی زده و درصدد شورش نظامی برآمده اند در سال 1295 میلادی از ترس فرار کرد و به مغان شمالی (نخجوان)

رفت و در آنجا کشته شد. فساد اداری و بوروکراسی بد در ایران از زمان مغولها و کمی بیش از 700 سال پیش آغاز شد، در عصر جانشینان شاه عباس به صورتی دیگر درآمد و پیچیده تر شد و پس از یک دوره اصلاحات در زمان نادر و کریمخان، از اواخر سلطنت فتحعلیشاه قاجار رو به وخامت نهاد بگونه ای که دو مستشار آمریکایی بیطرف ـ مورگان شوستر و دکتر میلسپو ـ به یک نسبت از حل این مسئله ابراز یاس کرده بودند.

مورخان ولخرجی حکمرانان مغولی ایران از اموال عمومی و خزانه (بیت المال)را به دلیل بی اطلاعی از رموز و فنون حکومت و بی اعتنایی نسبت به آن به علت ادامه علامه مندی به زندگانی در حال کوچ و بذل و بخشش به بستگان و خواص نوشته و افزوده اند که این میراث مغول منحصر به ایران نیست، روسیه و چند منطقه اروپایی و آسیایی پیرامون آن هم از قربانیان این میراث هستند که همانا بوروکراسی و فساداداری است. همین فساد اداری یکی از علل فروپاشی شوروی بوده است زیراکه پس از درگذشت لنین، وارثان انقلاب بلشویکی او نتوانستند و یا نخواستند به آن پایان دهند که در فرهنگ کشور ریشه دوانیده است.

به هر حال، چاو مدت زیادی پایدار نماند و با شورش مردم تبریز و سپس شیراز زمینه‌ی اعتراض سراسری فراهم شد و در زمان غازان‌خان دیگر اثری از چاو باقی نماند و سرانجام فقط نامی از آن در تاریخ ماند.

البته، نام چاوخانه به صورت چاپ‌خانه در فرهنگ ایرانی ماندگار شد.

منابع:1-پاسارگاد/2- ویستا / 3- تاریخنامه هرات،سیف بن محمد هروی، تهران: اساطیر، 1383