دلارهای نفتی، انگیزه حمله نظامی؟؟!

از سال 1945 دلار آمریکا به عنوان ارز پذیرفته شده در معاملات نفتی به‌کاربرده شده است. در 1971 نیکسون اقدام به آزاد کردن دلار از نظام استاندارد طلا کرد که به دلار قدرت پولی بی نظیری بخشید. در آن سوی بازار، همزمان اوپک، در حال تصمیم گیری بر سر این موضوع بود که کدام ارز را به عنوان ارز پذیرفته شده برای معاملات نفت به کار گیرد.

دو توافق محرمانه میان آمریکا و عربستان سعودی، منجر به آن شد که عربستان تمام تلاش خود را برای فروش نفت اوپک به دلار انجام دهد. در نتیجه "دلار" آمریکا تبدیل به ارز رایج برای معاملات شد و منجر به آن شد که از مسیر اوپک مجدداً به خزانه های آمریکا باز گردد. نظامی که در نهایت مازاد حساب سرمایه ای برای ایالات متحده ایجاد می‌کرد که از آن طریق کسری موازنه تجاری خود را پوشش دهد.

قمار صدام حسین

صدام حسین اولین کسی بود که این نظام را به چالش کشید و در آن اختلال ایجاد کرد و البته تاوان آن را نیز پس داد. در سال 1995 سازمان ملل متحد قطع نامه 986 را تصویب کرد که معروف به قطع نامه "نفت در برابر خوراک" بود و به عراق اجازه می‌داد تا برای تسکین وضعیت وخیم شهروندان در تحریم عراقی –تحریم اقتصادی که بیل کلینتون وضع کرد - اقدام به فروش نفت در قبال دریافت کالاهای اولیه کند.

صدام حسین در سال 30 اکتبر 2000 اقدام به تغییر ارز فروش نفت از دلار به یورو کرد، تصمیمی که نهایتاً به تصویب سازمان ملل رسید. این تصمیم در آن زمان برای عراق 270 میلیون دلار هزینه برداشت، اما نتیجه ای که صدام حسین از آن طلب می‌کرد نیز به دست آمد: دلار به تدریج در برابر یورو ضعیف شد و صدام حسین بخت و اقبال خوبی در آینده می‌دید.

البته اشغال نظامی این کشور در سال 2003 دست صدام را از این آینده زیبا کوتاه کرد و به همراه وی طومار قمار سیاست نفتی وی را نیز در هم پیچید. همزمان با شروع جنگ، تحریم عراق برداشته شد و به قول آن مقاله معروف فایننشیال تایمز در 5 ژوئن 2003، نفت عراق مجدداً با دلار آمریکا ارزش گذاری شد.

بلند پروازی قذافی

مورد لیبی تا حدی متفاوت است. این بار فرانسه و نه ایالات متحده ابتکار عمل مداخله را در دست گرفت و به بهانه حمایت از حقوق بشر. قذافی نیز مانند صدام حسین در پی تغییر ارز معاملات بود، نه از دلار به یورو، بلکه از دلار و یورو به دینار طلا. ارزی جدید که با پشتوانه طلا قرار بود از سوی کشورهای عربی و آفریقایی در معاملات نفتی به کار برده شود. نیازی به ذکر این نکته نیست که صنعت نفت و بانک مرکزی لیبی به کل و 100 درصد دولتی بود و دولت لیبی توان چانه زنی بسیار زیادی در این حوزه داشت.

بر اساس گزارشات صندوق بین‌المللی پول، میزان ذخایر طلای لیبی در آن زمان 144 تن بوده است. مسلماً تلاش لیبی برای جایگزین کردن دینار طلا، به جای دلار و یورو، اولین واکنش را از سوی فرانسه داشت که از ناحیه یکی از مستعمرات سابق خود تهدید اقتصادی می‌شد. دقیقاً قبل از حمله به لیبی، اوباما 30 میلیارد دلار از دارایی‌های بانک مرکزی لیبی را بلوکه کرد. این 30 میلیارد دلار قرار بود صرف هزینه "فدراسیون آفریقا" شود که خود قذافی به دنبال طرح آن بود و دینار طلا پول رسمی آن.

در هفته های ابتدایی جنگ داخلی در لیبی، انقلابیون این کشور بانک مرکزی بن غازی را تشکیل دادند که تمام اختیارات سیاست پولی لیبی را در دست گرفت. در نتیجه این انقلاب در لیبی، اکنون فرانسه 35 درصد نفت لیبی را در کنترل خود گرفته.

نظریه دلار نفتی یا نفت آغشته به دلار شاید تا حدی اغراق آمیز و توهم گونه به نظر برسد. اما به هیچ عنوان نمی‌توان منکر این امر شد که آمریکا از مسیر انجام معاملات نفت و گاز با دلار به چه میزان اقتصاد خود را تقویت می‌کند. این امر تا به آنجا اهمیت دارد که امروزه اصطلاح جنگ دلار نفتی به اصطلاحی آشنا در اقتصاد و سیاست بین‌الملل تبدیل شده است. شاید تحریم‌های ایران از سوی غرب را نیز، بتوان با همین مضمون تحلیل کرد.

تلاش ایران برای تغییر نظام فروش نفت به دلار – سال 2007 در سومین نشست سران اوپک – و راه اندازی بورس نفت ایرانیان در کیش برای معاملات با سبدی از ارزها به غیر از دلار، نگرانی غرب و آمریکا را از به چالش کشیده شدن دست برتر دلار در این میان به همراه دارد. به هر حال این نکته یک واقعیت است که ایران جزو بزرگ‌ترین کشورهای دارای ذخایر عظیم نفت و گاز است و چهارمین کشور بزرگ صادر کننده نفت تلقی می‌شود.