آیا خداوند ستم می کند؟
برای خداوند متعال صفاتی بر شمرده اند که ما با این اوصاف می توانیم تا حدودی خداوند متعال را بشناسیم ،و این صفات کاملا با هم هماهنگ بوده و همدیگر را نقض نمی کنند ف و اینگونه نیست که خداوند متعال بتواند رحمان باشد اما قهار نباشد ،هر صفتی که خدواند متعال دارد و برای او بر شمرده اند را می توان از آثار و آیاتش در جهان هستی به چشم دید .
"عدل" یکی از اوصاف خداوند متعال است که در فلسفه و کلام معرکه ی آراء اندیشمندان بوده است و از جهات مختلفی آن را بررسی کرده و نتیجه گرفته اند .ما در اینجا در صدد آن نیستیم که به نقل آرا بپردازیم فقط می خواهیم با توجه به معنای لغوی کلمه "عدل" به بررسی رابطه این صفت خداوند متعال با صفت "قادر" بودن او بپردازیم .
معنای لغوی عدل:
معناى لغوى عدل، برابرى و برابر کردن است، و در عرف عام به معناى رعایت حقوق دیگران، در برابر ظلم(= تجاوز به حقوق دیگران) بکار مىرود، و از این روى، عدل را به این صورت، تعریف کرده اند:
«إعطاء کلِّ ذى حقٍّ حقَّه». و بنابراین باید نخست موجودى را در نظر گرفت که داراى حقى باشد تا رعایت آن «عدل» و تجاوز به آن «ظلم» نامیده شود. ولى گاهى توسعهاى در مفهوم عدل داده مىشود و به معناى «هر چیزى را بجاى خود نهادن، یا هر کارى را به وجه شایسته، انجام دادن» بکار مىرود و به این صورت، تعریف مىشود: «وَضْعُ کلِّ شىء فى مَوضعِه» و طبق این تعریف، عدل مرادف با حکمت، و کار عادلانه، مساوى با کار حکیمانه مىگردد.(آموزش اصول عقاید ، آیت الله مصباح یزدی)
رابطه عادل و قادر بودن خداوند
شاید برای شما هم این پرسش مطرح شده باشد که آیا ممکن است خداوند هر کاری را که برآن قادر است انجام دهد؟ مثلا به عده ای بی دلیل ستم کند یا عده ای را بی دلیل مورد مهر قرار دهد ؟ این که خداوند بر هر امری توانا است، و از سوی دیگر عادل هم هست و کاری بر خلاف عدالت نمی کند، این تصور را ایجاد می کند که آیا این اوصاف با هم در تضاد و تعارض قرار نمی گیرند؟
عدل که یکی از صفات خداوند است مرادف با حکمت، و کار عادلانه، که مساوى با کار حکیمانه است تعریف شده. بر این اساس خداوند به هیچ کس ظلم نمی کند و هر کس را به خاطر گناه کیفر داده و یا به سبب اعمال شایسته پاداش می دهد
نظر شیخ مفید:
وى بر آن است که خدا مىتواند به ستم عمل کند، ولى چنین نمىکند. گفته وى چنین است:
«من مىگویم که خداى جلّ جلاله بر خلاف عدل توانا است، به همان گونه که بر عدل توانا است، ولى او ستم و ظلم و کار بد نمىکند.
گروه امامیّه و همه معتزله جز نظّام و جماعتى از مرجئه و زیدیّه و اصحاب حدیث و خوارج بر این اعتقادند. همه مجبّره و نظّام و کسانى که در جهت خلاف عدل و توحید موافق ایشانند، در این اعتقاد مخالف ما هستند.» «اندیشههاى کلامى شیخ مفید، ص 209»
مفید در دنباله سخن خود به شدّت از اینکه خدا خلاف عدل عمل مىکند به دفاع مىپردازد و آن را به صورت اعتقادى کلّى در این موضوع بیان مىکند:
«من مىگویم که خداى عزّ و جلّ عادل و کریم است. آفریدگان را براى عبادت خود آفریده و آنان را به اطاعت از خود فرمان داده و از نافرمانى منع کرده است. همه را مشمول راهنمایى خود قرار داده و به خواست خود نعمت به ایشان ارزانى داشته و در حقّشان نیکى کرده است. هیچ کس را به بیش از توانایى وى مکلّف نساخته، و جز به چیزى که توانایى بر انجام دادن آن دارد فرمان نداده است. در آنچه ساخته هیچ چیز بیهوده، و در آفرینش او هیچ چیز بروناز اندازه نیست، و در فضل او هیچ ناشایستگى و زشتى وجود ندارد. از مشارکت با بندگانش در افعال به دور است، و از مجبور کردن آنان به کارهایى که مىکنند منزّه است.
هیچ کس را جز بر گناهى که مرتکب شده کیفر نمىدهد، و هیچ بندهاى را جز بر کار بدى که کرده سرزنش نمىکند. «لا یَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ؛ وَ إِنْ تَک حَسَنَةً یُضاعِفْها وَ یُۆْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْراً عَظِیماً- به سنگینى ذرهاى ستم نمىکند؛ اگر کار نیکى باشد دو برابرش کند و از نزد خودش پاداشى بزرگ دهد.» [قرآن، سوره نساء، آیه 40]
اکثر امامیان بر این اعتقادند، و آثار متواتر در این خصوص از آل محمّد (صلی الله علیه و آله) رسیده است. همه معتزله، جز ضرار و پیروان او، همین مذهب دارند که مذهب گروه کثیرى از مرجئه و جماعتى از زیدیّه و محکمه (خوارج) و معدودى از اصحاب حدیث نیز هست.جمهور عامّه (اهل تسنّن) و بازماندههایى از گروه هایى که بر شمردیم مخالف آنند.
هیچ کس را جز بر گناهى که مرتکب شده کیفر نمىدهد، و هیچ بندهاى را جز بر کار بدى که کرده سرزنش نمىکند. لا یَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ؛ وَ إِنْ تَک حَسَنَةً یُضاعِفْها وَ یُۆْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْراً عَظِیماً- به سنگینى ذرهاى ستم نمىکند؛ اگر کار نیکى باشد دو برابرش کند و از نزد خودش پاداشى بزرگ دهد
اینان مدّعى آنند که خدا اغلب آفریدههاى خویش را براى نافرمانى و معصیت آفریده، و بعضى را به پرستش خود مخصوص است. نعمت خود را شامل همه آنان قرار نداده، و بیشترین ایشان را به تکلیفى بیش از آنچه توانایى دارند مکلّف ساخته است. افعال همه آفریدگانش را خود آفریده است. گناهکاران را به معصیتى که خود، ایشان را به آن واداشته عذاب مىکند. به چیزى که نمىخواهد فرمان مىدهد، و از چیزى که مىخواهد نهى مىکند. به ستمکارى بندگانش فرمان داده است. دوستار فساد است، و راه یافتن بیشتر بندگانش را به صلاح ناخوش دارد. تعالى اللّه عمّا یقول الظّالمون علوّا کبیرا». « اندیشههاى کلامى شیخ مفید، ص: 210»
شیخ مفید، براى دور کردن شبهه بىعدالتى و ستمگرى از خدا، درباره این نکته تأکید مىکند که خدا مردمان را تنها براى گناهان و کارهاى بدى که انجام دادهاند مجازات مىکند. گفته وى چنین است:
«من مىگویم که خدا- جلّ جلاله- عادل و کریم است. هیچ کس را جز بر گناهى که کسب کرده یا جرمى که مرتکب شده یا کار زشتى که او را از آن بازداشته و وى به آن پرداخته، کیفر نمىدهد...»(اندیشههاى کلامى شیخ مفید، ص: 209)
خلاصه سخن ...
عدل که یکی از صفات خداوند است مرادف با حکمت، و کار عادلانه، که مساوى با کار حکیمانه است تعریف شده. بر این اساس خداوند به هیچ کس ظلم نمیکند و هر کس را به خاطر گناه کیفر داده و یا به سبب اعمال شایسته پاداش میدهد.
فرآوری: محمدی
بخش اعتقادات شیعه تبیان
منابع :
کتاب آموزش اصول عقاید ،آیت الله مصباح یزدی
کتاب اندیشه های کلامی شیخ مفید