سینمای نوین دینی با مجید مجیدی

محمد تقی فهیم نام آشنایی در حوزه ، نقد و تحلیل فیلم ها در سینمای ایران است . در بیش از چهار دهه فعالیت فهیم، مطالب تحلیلی و نقادانه اش سرفصل های جدیدی را در این حوزه به خصوص درباره ژانرهای دینی و معناگرا به وجود آورده است . در این گفت وگو سعی شده است که به تحلیل و شناختی کامل و جامع از تاریخ شکل گیری سینمای دینی و معناگرا برسیم .

 آیا سینمای دینی و معناگرای ایران سابقه اش به سینمای قبل از انقلاب برمی گردد؟

چون سینمای دینی موضوعش نسبت مستقیمی با انبوه مردم جامعه دارد همواره در بطن برخی از تولیدات سینمای ایران وحتی سینمای جهان مورد استفاده قرار گرفته است. اگر به فیلم های اولیه تاریخ سینما دقت کنید به حضور مباحث دینی در بطن داستان فیلمها برمی خورید.

 چند نمونه از فیلمهای ابتدایی تاریخ سینما که رویکرد دینی دارند را مطرح می کنید ؟

فیلم های رابرت فلاهرتی ، دیوید وارک گریفیث ، کارل درایر همگی بن مایه دینی دارند. این موضوعات درلایه داستانی و حتی تاریخی آثار این فیلمسازان قابل بازخوانی است. این نگره های دینی به تدریج در دهه های بعدی در تولیدات فیلمهایی با پروداکشن گسترده(تولیدات عظیم و پرخرج) هم مورد استفاده قرار می گیرد. بیشتر این فیلمها رویکردشان در جلب مخاطب و سود گیشه فروش بوده است . بنابراین نوع تاریخی سینمای دینی در ادوار مختلف تاریخ سینما به خصوص در هالیوود مورد توجه قرار گرفته است. این جریان البته فراز و فرودهایی هم داشته که باعث نزول مقطعی هم در تولیدات این ژانر(گونه) شده است.

 این دوران افول مربوط به چه دورانی است ؟

مشخصا اوخر دهه شصت و آغاز عصر هیپی گری افول این ژانر بود. اغلب این جنبش ها رویکرد سکولار داشت و سینما هم متاثر از از این جنبش ها نسبت به دین بی تفاوتی نشان می داد. بعد از فروپاشی شوروی در آغاز دهه نود و با نضج گیری قدرت انقلاب اسلامی ایران که در سطح دنیا فرا گیر شده بود حتی در هالیوود هم ساخت فیلم های دینی البته از نوع روشنفکریش رونق می گیرد. نکته مهم در این بحث آن است که همیشه رویکرد دینی در سینما وجود داشته، اما اینکه چقدر این نگاه دینی مبنایی و اصولی بوده، نیازمند بازنگری جدی است. سینما در اصل یک پدیده غربی است که از آنجا به ایران وارد شده و همواره یک اندیشه سکولار و غیر دینی در بطن آن دیده می شده، اما با توجه به رویکرد دین مدارانه مردم ایران هر از گاهی سینماگران ایرانی در آن دوران به سمت این نوع موضوعات می رفتند.

 فیلم های نمونه ای در این مورد مثال می زنید ؟

شب نشینی در جهنم و خانه خدای جلال مقدم که در زمان نمایشش خیلی در بین مردم اثر گذار بود و خیلی از مخالفین سینما در آن سالها را به سینما جذب کرد و این آدمها متوجه شدند که از سینما می شود در خدمت ارائه مضامین دینی هم بهره برداری کرد. با پیروزی انقلاب اسلامی، سینمای دینی جهتش تغییر پیدا می کند.

 آیا در میان موج نوی سینمای ایران که در آغاز دهه پنجاه به وجود آمد فیلم های دینی هم ساخته شد ؟

به موج نوی سینمای ایران اعتقادی ندارم و معتقدم در حوزه سینمای پاک، یک تعداد فیلم ساخته شدند که نسبت به فیلم فارسی برتری داشتند. «موج» متعلق به فیلم فارسی بود که انبوه تولیدات سینمای ایران را در سیطره خودش داشت. موج نو در میزان تاثیر گذاری اش تعریف می شود. مثل سینمای موج نوی فرانسه، سینمای نئورالیسم ایتالیا و غیره. در آن دوران سینماگرانی که فیلم پاک می ساختند رویکرد دینی نداشتند و فیلم ها اندیشه سکولار داشتند. آرامش در حضور دیگران ساخته ناصر تقوایی ، پستچی ساخته داریوش مهرجویی و رضا موتوری کیمیایی فیلم های مثال زدنی در این بحث هستند که اگر احیانا نشانه های دینی در آنها می بینیم یک نوع نگره توام با عقب ماندگی و عوام بودن بحث دین در آنها مطرح می شود که مانع رشد جامعه است و حتی این فیلم ها نمادهای دینی را هم مورد استهزا قرار می دادند. در فیلم فارسی ها هم نماد دینی منحصر به نشان دادن امامزاده ای بود که عزم شخصیت اصلی برای رسیدن به هدفش را جزم می کرد. در بعد از انقلاب اسلامی قضیه متفاوت می شود و دین به مفهوم مترقیانه انش مورد استفاده فیلمسازان قرار می گیرد. اما در این دوران باز هم در برخی از موارد در استفاده از دین در فیلمها دچار مشکل هستیم . زیرا در آن سالها فیلمسازانی که متعلق به بدنه انقلاب و بچه مسلمان باشند، تعدادشان کم بود. لذا فیلمسازانی که تابع این شرایط به شیوه فیلمسازی می پرداختند علی رغم داشتن محتوای خوب، کیفیت آثارشان در حد استانداری نبود و هنوز عوامل فیلم فارسی در سینما فعالیت داشتند.

 اغلب این فیلمسازان هم شناخت درستی از مقوله دین ندارند ؟

درست است و چون برای ساخت این فیلمها دولت امکانات می داد می رفتند و فیلم می ساختند.

نمونه های فیلمهای دینی که در آن سالها ساخته شده را اشاره می کنید ؟

فیلمهای مخملباف نمونه ای از این تولیدات در دهه شصت بودند. الگوی اغلب فیلمسازان در این بحث فیلمهای معناگرایانه اروپای شرقی بود و با الگوی بومی-دینی مواجه نبودیم . فیلم های کیشلوفسکی و تارکوفسکی نمونه های مورد توجه فیلمسازان ایرانی بودند. دینی که در بعد از انقلاب در جامعه مطرح شد صرفا خواندن نماز در مسجد نبود بلکه حضور انسانها را در تمام حوزه های اجتماعی مورد توجه قرار می داد.

 آیا تا قبل از ظهور فیلمسازانی از جنس مجید مجیدی و رضا میر کریمی، نمونه شاخصی در حوزه سینمای دینی و معناگرایانه در سینمای ایران تولید شد ؟

به کمتر نمونه قابل اشاره ای برمی خوریم اما در حقیقت سینمای دینی ایران در فرم جذاب و استانداردش با فیلم بچه های آسمان مجیدی آغاز شد.

 آیا با ساخت باران، مجیدی به یک سبکی  در عرصه سینمای دینی می رسد ؟

با اورژینال بودن باران کمی مشکل دارم اما به لحاظ معنایی با فیلم زیبایی روبه رو هستیم که مداوم ما را به ماورالطبیعه ارجاع می دهد. مجیدی با ساخت آواز گنجشکها بازگشتی به سینمای اجتماعی پیدا می کند و بنظر می رسد مجیدی قصد دارد با ساخت فیلم جدیدش به حوزه فیلمهای تاریخی- دینی ورود پیدا کند.

 سینمای معناگرا چه زمانی در سینمای ما شکل جدی به خودش گرفت ؟

با آغاز دهه هشتاد که پیشتر ها در سینمای امریکا شروع شده بود و به نوعی در این ژانر هم دنباله روی کردیم و دهها نهاد معناگرایانه در مراکز دولتی در سینمای ایران آغاز به فعالیت کرد.

  فیلم های رضا میر کریمی چقدر این حوزه اثر گذار بودند ؟

سینمای دینی که در گرایش مفاهیم عرفانی مصداق دارد با فیلمهای رضا میرکریمی و مجتبی راعی قابل بازخوانی است. آنها چون با مسائل دینی آشنایی دارند فیلمهایی خوبی ساخته اند اما متاسفانه در این چند ساله اخیر مقداری با جریانات سیاسی آمیخته شدند و از هدف اولیه شان دور ماندند و سینمایشان خلوص همیشگی اش را از دست داد.

 آیا یه حبه قند در این تعریف می گنجد ؟

بله ، این فیلم، فیلم خوبی است و فیلم محبوبم است اما از ناب بودن نگره دینی فیلمهای قبلی میر کریمی دور است  و بیشتر به مقوله سنت و مدرنیته می پردازد .

 تلاش همایون اسعدیان با ساخت طلا و مس برای ورود به این عرصه را چگونه ارزیابی می کنید ؟

فکر می کنم دلیل اصلی ساخت فیلم دینی توسط اسعدیان تهیه کنندگانی بودند که برای ساخت این  نوع فیلم اقدام کردند و بیشتر از آنی که میل و نیت فیلمساز در جهت ورود به این ژانر نقش داشته باشد فراهم شدن شرایط فیلمسازی برای او نکته مهمی بوده است. اسعدیان به عنوان یک حرفه ای فیلم خوب و استانداردی ساخته است.

Ido.ir