رسم‌الخط قرآن از آغاز تاکنون
آنچه با قرآن، مخالف باشد بی اعتبار است و تطبیق و هماهنگی هر کلام و فکری با وحی الهی، دلیل حجیت و اعتبار آن می‌باشد.
شکی نیست که قرآن کریم، در طول بیست و سه سال به گونه‌ای پراکنده و به مناسبت‌های مختلف به صورت غیر مکتوب بر پیامبر گرامی(صلی الله علیه وآله) نازل گردیده است و آن حضرت، آیات و سوره‌های فروآمده را بر کاتبان وحی، باز می‌خواندند و آنان این پیام آسمانی را می‌نوشتند.
رسم‌الخط قرآن در صدر اسلام (بر اساس خط رایج آن روز عرب) از هرگونه علامتی که نشان دهنده حرکت و اعراب کلمه باشد عاری بود و اضافه بر آن، برخی از کلمات، برخلاف تلفظ نوشته می‌شدند، ولی با توجه به نزول تدریجی قرآن کریم و شنیدن تلفظ صحیح آیات از زبان پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) و اهتمام فراوان مسلمانان به حفظ آیات قرآن، در قرائت آن، کمتر دچار لغزش می‌شدند.
با گسترش چشمگیر اسلام و گرویدن بسیاری از اقوام غیر عرب به اسلام، به علت عدم آشنایی آن‌ها با زبان عربی، نمی‌توانستند قرآن را به‌صورت صحیح بخوانند و حتی برخی از عرب‌ها نیز بر اثر معاشرت و اختلاط با اقوام غیر عرب، دگرگونی در سخنانشان راه یافت؛ این امر حضرت علی‌ابن ابی طالب(علیه السلام) را برآن داشت تا برای حفظ و نگهداری قرآن کریم، قواعدی را پایه ریزی و آن را برای شاگرد خود ابوالأسود دئلی آموزش دهد .
ابوالأسود، اصول کلی نحو را از آن حضرت فرا گرفت و سپس آن‌را کامل نمود، آن علم را بر کسی اظهار نمی نمود تا این‌که قاری قرآنی را دید که آیه «إنَّ الله بَریءٌ مِن المُشرِکینَ وَ رَسولُه »1 را به کسر لام رسول، «رَسولِه»می خواند، این امر او را شگفت زده کرد و گفت: از این به بعد بر من حلال نیست که مردم را رها سازم ؛ نویسنده ای طلبید و از او خواست تا قرآن را بر اساس گفته او به‌وسیله نقطه، علامت‌گذاری کند.2
علامت‌هایی که آقای ابوالأسود دئلی وضع نمود، به شکل نقطه‌های قرمز رنگ برای تشخیص حرکات بود. و بیشتر برای نشان دادن اعراب کلمه به‌کار می‌رفت، از این رو بعدها به «نقطه اِعراب» مشهور گردید.
استاد گرانقدر ما حضرت آیت‌الله معرفت (رحمة‌الله علیه)، صاحب کتاب التمهید فی علوم القرآن؛ نسبت به نگارش قرآن با «رسم‌المصحف» در این زمان، معترض بودند، چرا که در بسیاری از موارد باعث اشتباه در قرائت صحیح قرآن برای عموم مردم می‌باشد
این علامت‌ها توانست مشکلات اِعراب کلمات را برطرف نماید ولی کلمات بسیاری بودند که بر اساس خط رایج آن زمان عرب،حروف مدی آن‌ها (به ویژه الف مدی) را در کلمات نمی‌نوشتند و تشخیص آن برای غیر عرب بسیار مشکل بود (به گفته ابن داوود سجستانی، از علمای قرن سوم و چهارم در کتاب المصاحف، صفحه 117)
برای رفع این نقیصه، عبیدالله بن زیاد دستور می‌دهد تا این حروف را در کتابت قرآن کریم، اضافه کنند و این همان قرآنی است که در کشور‌های مشرق زمین مورد استفاده قرار می‌گیرد و به رسم الخط ایرانی مشهور است.
پس از مدتی از نقطه‌های مشکی برای تشخیص حروف متشابه و از نقطه زرد و یا لاجوردی برای تشخیص حرف همزه و از نقطه سبز برای تمیز دادن همزه وصل، استفاده گردید.3
و این امر باعث شد تا «علم النَّقط» وضع گردد تا دلالت هر یک از این نقطه‌ها با توجه به رنگ، تعداد و جایگاه آن‌ها مشخص باشد و پس از تغییر شکل نقطه‌های اعراب و همزه وصل و اضافه شدن شکل‌های جدیدی برای سکون، تشدید و مدّ، توسط خلیل ابن احمد فراهیدی (متوفای 170 هجری) که امروزه از آن‌ها استفاده می‌شود،عنوان این علم به «علم الشّکل» و سپس به «علم الضبط القرآن» تغییر یافت.
از طرف دیگر برخی از کلمات قرآنی بر خلاف تلفظ و گاهی به دو شکل متفاوت نگارش شده است. این امر منجر به وضع علمی شد بنام «علم الرَّسم القرآن» که نگارش و تلفظ صحیح کلمات قرآنی را مشخص می‌نماید.
شکی نیست که قواعد و مطالب «علم رسم و ضبط قران کریم»، ده‌ها سال بعد از نگارش قرآن‌های اولیه، تهیه و تنظیم گردیده است، و کلیه این قواعد و مطالب، استنباط علمای این رشته می‌باشد که ادعا نموده اند بر اساس کتابت قرآن‌های صدر اسلام تهیه شده است.
انظار سه‌گانه رسم‌الخط
با بررسی آراء و نظرات بزرگان در امر شیوه نگارش کلمات(رسم) قرآن کریم، به این نتیجه می‌رسیم که در رابطه با «رسم القرآن» نیز سه نظریه متفاوت وجود دارد:
اول- توقیفی بودن رسم‌القرآن (و طبق نظر زرقانی و دکتر رامیار، از این قول نمی‌تواند حرمت عدم توقیفی را استنباط کرد.)
دوم- عدم توقیفی بودن قرآن
سوم- عدم جواز کتابت قرآن بر اساس رسم عثمانی و وجوب نگارش بر اساس رسم‌الخط رایج عرب تا عموم مردم دچار اشتباه در قرائت نشوند، با این حال، لزوم محافظت بر رسم‌الخط عثمانی به‌عنوان یک اثر نفیس بجا مانده از صدر اسلام تا در اختیار آشنایان به آن قرار گیرد.
شکی نیست که قواعد و مطالب «علم رسم و ضبط قران کریم»، ده‌ها سال بعد از نگارش قرآن‌های اولیه، تهیه و تنظیم گردیده است، و کلیه این قواعد و مطالب، استنباط علمای این رشته می‌باشد که ادعا نموده اند بر اساس کتابت قرآن‌های صدر اسلام تهیه شده است
اما نظر مراجع عظام تقلید شیعه زمان حاضر
بر اساس استفتائی که آقای عظیمی در سال 1387 شمسی از مراجع تقلید قم نموده‌اند،همگی بر عدم توقیفی بودن «رسم المصحف» اذعان نموده‌اند و تنها ملاک را بی‌غلط بودن قرآن می‌دانند.
آیت‌الله مکارم شیرازی املاء روز را بهتر می‌دانند.
آیت الله صافی گلپایگانی املاء روز را مقدم بر رسم المصحف می‌دانند و دلیل آورده‌اند که رسم‌المصحف در بسیاری از موارد، سبب اشتباه و غلط خواندن می‌شود.
آیت‌الله شیخ مجتبی تهرانی،املاء روز را به خاطر سهولت در آموزش قرآن کریم و نیز تناسب بیشتر این شیوه نگارش با تلفظ حروف را بهتر می‌دانند.
آیت‌الله شبیری زنجانی، انتخاب روش را بستگی به شرائط محل آموزش قرآن و شرائط دانش‌پژوهان می‌داند.
و در پایان متذکر می‌شود که استاد گرانقدر ما حضرت آیت‌الله معرفت(رحمة‌الله علیه)، صاحب کتاب التمهید فی علوم القرآن؛ نسبت به نگارش قرآن با «رسم‌المصحف» در این زمان، معترض بودند، چرا که در بسیاری از موارد باعث اشتباه در قرائت صحیح قرآن برای عموم مردم می‌باشد.
با بررسی نظرات علمای شیعه و اکثر اهل سنت به این نتیجه رسیدیم که دلیل محکمی بر «توقیفی بودن رسم‌المصحف» وجود ندارد و بهترین دلیل، اختلاف آراء قائلین به «توقیفی بودن رسم المصحف» در رابطه با شیوه نگارش بسیاری از کلمات می‌باشد و همچنین وجود قرآن‌های با رسم‌الخط مختلف در جهان اسلام و حتی خود عربستان برای هند و پاکستان،قرآن‌هایی را با رسمی متفاوت از رسم المصحف عثمانی، ادعایی، چاپ نموده است.
به امید رسیدن به «رسم و ضبط واحد» برای قرآن در همه کشور‌های اسلامی.
پی نوشت ها :
[1] - تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام- آیت الله سید حسن صدر- ص51 و 52؛ تاریخ قرآن- ابی عبدالله زنجانی- صفحه 95 و 96 ( به تقل از وفیات الاعیان، ج1، ص240) – المحکم فی نقط المصاحف- ابوعمرو عثما ن ابن سعید الدانی، ص3 و 4؛ مناهل العرفان فی علوم القرآن محمد عبدالعظیم الزرقانی-ص408؛ التمهید فی علوم القرآن- آیت‌الله محمد‌هادی معرفت، ج1، ص311.
[2]- المحکم فی نقط المصاحف- صفحات 20 و 19؛ تاریخ قرآن- زنجانی- صفحات 98 و 97؛ پژوهشی در تاریخ قرآن- دکتر حجتی- صفحات 269 و 268
[3]- دلیل الحیران علی مورد الظمآن- ابراهیم بن احمد المارغنی التونسی – صفحات -31-33.
فرآوری : زهرا اجلال
بخش قرآن تبیان
منبع :
بیانات حجت الاسلام والمسلمین علی حبیبی
