چه کنیم ذکرهایمان اثر داشته باشد؟
یکی از مهمترین مباحث اخلاقی و عرفانی که بسیار هم کاربردی است "ذکر" می باشد ، که چه مراتبی دارد؟ چگونه باید ذکر گفت؟ و یک سۆال همیشگی این است که چرا ذکر های ما تأثیر گذار نیستند؟
مراتب ذكر
از جمله مراتب عالی ذكر، ذكر قلبی میباشد ولی برای رسیدن به آن باید از ذكر لسانی آغاز نمود. ذكر لسانی كه گاهی هم مورد بیمهری واقع میشود یكی از اسباب توجه است. حداقل اثرش این است كه به همان مقدار ساعتی كه در طول روز انسان مشغول ذكر است، به همان اندازه توجه به خداوند دارد و اشتغالاتش نیز كاسته میشود، كه این اگر ادامه پیدا كند شروعی مبارک است و آثار بعدی ذكر یكی یكی خود را ظاهر خواهد كرد.
آیت الله العظمی بهجت(ره) در این باره سخنی مهم داشتند، میفرمودند: «سعی كنید با اختیار وارد ذكر خدا شوید و سعی كنید با اختیار خارج نشوید». اگر این قاعده در ذكر لسانی عمل شود، اگر روزی چند ثانیه این توجه اضافه شود در طولانی مدت آثار و بركات فراوانی، هم «در توجه قلبی در سایر عبادات» و هم در«تهذیب نفس» دارد.
آثار ذكر
برای اذكار مختلف آثاری وجود دارد به عنوان مثال یكی از اذكار بسیار مجرب «حی و قیوم» است كه خداوند در قرآن این اسم را اینچنین تركیب كرده كه وقتی میگوییم: «یا حی یا قیوم» حقیقت آن در نیایش «انشا» است نه «اِخبار». لذا «یا حی یا قیوم» یعنی «اَحْینا و اَقِمْنا» خدایا ما را به حیات خود حیات بده و ما را به قیومیت خود قوام و پایداری و استقامت بخش.
از این رو این ذكر برای كسانی كه میخواهند در معنویات به توفیقاتی دست یابند بسیار ضروری است چون «حیات دل» و «ثبات قدم و پایداری» از شرایط ضروری در حركت معنوی و تقرب به خداوند میباشد. ولی برای تأثیر این ذكر و همچنین اذكار دیگر شرایطی گفته شده كه لازم است رعایت شود.
وقتی ذكر از یک عالم ربانی گرفته شود، یک پیوند و ارتباط با او برقرار شده و ذاكر تحت تأثیر آن عالم حكیم قرار میگیرد كه گاهی اثر آن پیوند از خود ذكر بیشتر است. زیرا این ذكر با پشتوانه روحی ایشان انشا و ارائه شده است و چه بسا این حمایت معنوی و روحی برخی از مشكلات در مسیر را حل كند و مسیر هموار شود
شرایط تأثیر ذكر
برای همة عبادات شرایطی مطرح شده است و اذكار نیز از این امر مستثنی نیست لذا ما میبینیم گاهی كتابهایی نوشته میشود و سرازیر بازار میشود كه برخی اذكار در آن آمده و آثاری نیز برای آن نقل كردهاند ولی هنگامی كه افراد انجام میدهند به نتیجه نمیرسند! یكی از علتهایش همین است كه شرایط آن اذكار رعایت نشده كه گاهی شرایط در طول تاریخ حذف شده یا به خاطر عدم آگاهی از قواعد، نویسنده از نقل آن صرفنظر كرده است یا مردم شرایط اذكار را مهم نمیدانند و از انجام آن خودداری میكنند.
در اینجا برخی از شرایط «تأثیر ذكر» را بر میشماریم:
1. دوام ذكر
به عنوان نمونه همان ذكر «یا حی یا قیوم» كه از اذكار مجرب است اگر دوام داشته باشد، حیات و قوامی به دلها میبخشد و آن حیات را نیز پایدار میكند. ضمناً دوام، متناسب با هر ذكری معنای خاص خود را پیدا میكند.
2. حضور و توجه قلبی
برای حضور و توجه قلبی نباید عجله كرد و به خاطر عدم حضور قلب، ذكر را رها كرد، بلكه با ذكر لسانی و تداوم آن، حضور آرام آرام بدست میآید.
3. رعایت زمان و مكان
زمان و مكان در تأثیر ذكر نقش اساسی دارد. گاهی اذكار مكان و زمانشان بیان شده كه لازم است رعایت شود، ولی اگر زمان و مكان خاصی هم برای آنها مشخص نشده باشد، زمان و مكان ثابت و منظم در تأثیر آن نقش خواهد داشت. لذا در حالات امام خمینی قدس سره میبینیم كه ایشان هر شب دقیق ساعت نه شب به حرم امیرالمۆمنین علیه السلام مشرف میشدند.
و یا آیت الله مرعشی نجفی سالها، قبل از اذان صبح پشت در حرم حضرت معصومه علیها السلام منتظر میماندند تا اولین زائر حرم باشند و آن لحظات ملكوتی را درک كنند. مرحوم سید مرتضی كشمیری كه از بزرگان علمای نجف است (استاد مرحوم شیخ حسنعلی نخودكی)، در احوالات ایشان حكایت شده: در ایوان طلای حرم امیرالمۆمنین علیه السلام تصمیم داشتند كه به مدت چهل روز توسل یا ذكر یا ختمی را در سجده داشته باشند. یک شب مصادف شد با شب زیارتی، و ایوان پر از جمعیت و رفت و آمد شد ولی ایشان نه زمان ذكر و نه مكان آن را تغییر ندادند، حتی وقتی سر از سجده برداشتند، دیدند مقداری صورتش از فشار آسیب دیده است. این نشان میدهد كه این مسیر را باید از روی قواعد طی كرد .
اگر ذكر توسط یک عالم ربانی زاهد راه رفته حكیم، به شخصی انشاء شود این ذكر تأثیر بیشتر دارد. برخی افراد ذكری را سرخود میگویند و به نتیجه نمیرسند و حتی اگر از اذكار خاص باشد چه بسا دچار مشكلات متعدد شوند. و یا دیر به نتیجه میرسند ولی نزدیكترین راه ن است كه بیان شد
یادآوری
البته در سیره بزرگان حكایت شده كه در مسیر رفت و آمد مشغول ذكر بودند. ولی آن از باب این است كه كه از همه فرصتها به نحو احسن استفاده شود و اینكه تمام لحظات و اوقات خود را به یاد خداوند بگذرانند. ولی اگر بخواهیم از ذكر نهایت استفاده شود لازم است تا حد ممكن در زمان و مكان مخصوص (اولویت با مكانهای مقدس است) در حال آرامش و همراه با ادب نشسته و مشغول ذكر شویم.
4. معرفت به ذكر و انشای آن
اگر ذكر توسط یک عالم ربانی زاهد راه رفته حكیم، به شخصی انشاء شود این ذكر تأثیر بیشتر دارد. برخی افراد ذكری را سرخود میگویند و به نتیجه نمیرسند و حتی اگر از اذكار خاص باشد چه بسا دچار مشكلات متعدد شوند. و یا دیر به نتیجه میرسند ولی نزدیكترین راه آن است كه بیان شد.
آیت الله كشمیری قدس سره از بزرگانی بود كه این مسیر را با قواعدش طی كرده بود چرا كه در مكتب اخلاقی نجف شاگردی كرده بود و مكتب نجف از مرحوم سید علی شوشتری تا مرحوم ملاحسینقلی همدانی و شاگردان او مانند میرزا جواد ملكی تبریزی و شیخ محمد بهاری و سید احمد كربلایی و شاگرد او مرحوم علامه قاضی طباطبایی تا برسد به علامه طباطبایی و آیت الله العظمی بهجت، شجره طیبهای هستند كه میتوانند برای حوزههای علمیه الگو باشند.
انشا كردن هم بسیار موضوعیت دارد كه این ذكر به انشا و دستور چنین عالمی باشد یا اینكه انسان از طرف خود این ذكر را شروع كند.
زیرا وقتی ذكر از یک عالم ربانی گرفته شود، یک پیوند و ارتباط با او برقرار شده و ذاكر تحت تأثیر آن عالم حكیم قرار میگیرد كه گاهی اثر آن پیوند از خود ذكر بیشتر است. زیرا این ذكر با پشتوانه روحی ایشان انشا و ارائه شده است و چه بسا این حمایت معنوی و روحی برخی از مشكلات در مسیر را حل كند و مسیر هموار شود.
فرآوری : محمدی
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
منبع : سایت جامع اخلاق ، بیانات حجت الاسلام والمسلمین جعفر ناصری