شب نیمه شعبان است، برخیز ای محمد!
نیمه شعبان در اذهان شیعیان و محبان اهل بیت علیهمالسلام، به عنوان روز میلاد نجات بخش موعود معنا و مفهوم مىیابد. روز میلاد بزرگ مردى كه انسانیت، ظهور او را به انتظار نشسته و عدالت براى پای بوس قدمش لحظه شمارى مىكند.
نیمه شعبان اگر چه شرافتش را وامدار مولود خجستهاى است كه در این روز زمین را با قدوم خویش متبرك ساخته است، اما همه عظمت آن در این خلاصه نشده و در تقویم عبادى اهل ایمان نیز از جایگاه و مرتبه والایى برخوردار است.
در روایاتى كه از طریق شیعه و اهل سنت نقل شده فضیلت هاى بسیارى براى عبادت و راز نیاز در شب و روز خجسته نیمه شعبان بر شمرده شده است و این خود تمثیل زیبایى است از این موضوع كه براى رسیدن به صبح وصال موعود باید شب وصل با خدا را پشت سرگذاشت، و تا زمانى كه منتظر، عمر خویش را در طریق كسب صلاح طى نكند نمىتواند شاهد ظهور مصلح موعود باشد.
با توجه به اهمیت فراوانى كه در روایات به شب نیمه شعبان داده شده و حتى آن را هم پایه شب قدر شمردهاند، در این مجال برخى از روایت هایى را كه در بیان مقام و منزلت این شب روحانى وارد شدهاند مورد بررسى قرار مىدهیم. باشد تا خداوند ما را به عظمت این شب مقدس واقف گرداند و توفیق بهره بردارى از بركات آن را عطا فرماید:
از پیامبر گرامى اسلام صلىالله علیه و آله، در زمینه موضوع محل بحث روایت هاى بسیارى نقل شده كه یكى از آنها به این شرح است:
« شب نیمه شعبان در خواب بودم كه جبرییل به بالین من آمد و گفت: اى محمد! چگونه در این شب خوابیدهاى؟ پرسیدم: اى جبرییل! مگر امشب چه شبى است؟ گفت: شب نیمه شعبان است. برخیز اى محمد! پس مرا از جایم بلند كرد و به سوى بقیع برد، در آن حال گفت: سرت را بلند كن! امشب درهاى آسمان گشوده مىشوند، درهاى رحمت باز مىگردند و همه درهاى خشنودى، آمرزش، بخشش، بازگشت، روزى، نیكى و بخشایش نیز گشوده مىشوند. خداوند در این شب به تعداد موها و پشم هاى چارپایان - بندگانش را از آتش جهنم- آزاد مىكند. امشب خداوند زمان هاى مرگ را ثبت و روزی هاى یك سال را تقسیم مىكند و همه آنچه را كه در طول سال واقع مىشود نازل مىسازد. اى محمد! هر كس امشب را با منزه داشتن خداوند (تسبیح)، ذكر یگانگى او (تهلیل)، یاد بزرگى او ( تكبیر)، راز و نیاز با او ( دعا)، نماز، خواندن قرآن، نمازهاى مستحبی (تطوع) و آمرزش خواهى (استغفار) صبح كند، بهشت جایگاه و منزل او خواهد بود و خداوند همه آنچه را كه پیش از این انجام داده و یا بعد از این انجام مىدهد، خواهد بخشید ... » (1)
یكى از همسران پیامبراكرم صلىالله علیه و آله، حالات ایشان را در شب نیمه شعبان چنین بیان مىكند:
« در یكى از شب ها كه پیامبر خدا صلىالله علیه و آله، در نزد من بود ناگهان متوجه شدم كه ایشان بستر خود را ترك كرده است، به جستجوى ایشان پرداختم، به ناگاه دیدم كه حضرت مانند جامهاى كه بر زمین افتاده باشد به سجده رفته و چنین راز و نیاز مىكند:
«اصبحت الیك فقیرا خائفا مستجیرا فلا تبدل اسمى ولاتغیر جسمى ولاتجهد بلائى واغفرلى»؛ به سوى تو آمدم در حالى كه تهیدست، ترسان و پناه جویم، پس نام مرا برمگردان، جسم مرا تغییر مده، گرفتاریم را افزون مساز و از من در گذر.
آنگاه سر خود را بلند كرد و بار دیگر به سجده رفت و در آن حال شنیدم كه مىفرمود:
« سجد لك سوادى و خیالى و امن بك فوادى هذه یداى بما جنیت على نفسى یا عظیم ترجى لكل عظیم اغفرلى ذنبى العظیم فانه لایغفرالعظیم الاالعظیم »؛ سراپاى وجودم براى تو سجده كرده و قلبم به تو ایمان آورده است؛ این دو دست من با همه جنایتى كه برخود روا داشتهام، پس اى بزرگى كه براى هر كار بزرگى امیدها به سوى تو است؛ از گناهان بزرگ من در گذر، چرا كه از گناهان بزرگ در نمىگذرد مگر پروردگار بزرگ.
بعد از اداى این كلمات سر خود را بلند كرده و براى سومین بار به سجده رفت و این جملات را بر زبان جارى ساخت:
«اعوذ برضاك من سخطك و اعوذ بمعافاتك من عقوبتك و اعوذ بك منك انت كما اثنیت على نفسك و فوق ما یقول القائلون»؛ از خشم تو به خشنودیت پناه مىبرم، از كیفر تو به بخششات پناهنده مىشوم و از تو به سوى خودت پناه مىجویم. تو همان گونهاى كه خود توصیف كردهاى و بالاتر از آنى كه گویندگان مىگویند.
لحظاتى دیگر سر از سجده برداشت و دوباره به سجده رفت در حالى كه مىفرمود:
« اللهم انى اعوذ بنور وجهك الذى اشرقت له السموات والارض و قشعت به الظلمات و صلح به امرالاولین والاخرین ان یحل على غضبك او ینزل على سخطك اعوذبك من زوال نعمتك و فجاة نقمتك و تحویل عافیتك و جمیع سخطك لك العتبى فیما استطعت و لاحول ولا قوة الا بك»؛ خدایا به نور وجه تو كه آسمانها و زمین از آن روشن شده، تاریكی ها با آن از بین رفته و كار پیشینیان و آیندگان با آن اصلاح شده است پناه مىبرم، از این كه به خشم تو گرفتار شوم و یا دشمنى تو بر من نازل شود. پناه مىبرم به تو از زوال نعمتت، نزول ناگهانى عذابت، دگرگونى سلامتىات و همه آنچه كه خشم تو را در پى دارد. خشنودى نسبت به آنچه من در توان دارم از آن تو است و هیچ حركت و نیرویى نیست مگر به سبب تو.
چون این حال را از پیامبر دیدم او را رها كردم و شتابان به طرف خانه حركت كردم. نفس نفس زنان به خانه رسیدم. وقتى پیامبر صلىالله علیه و آله، به خانه برگشتند و حال مرا دیدند گفتند: چه شده است كه این چنین به نفس نفس افتادهاى؟
گفتم: من اى رسول خدا به دنبال شما آمده بودم، پس فرمود:
آیا مىدانى امشب چه شبى است؟! امشب شب نیمه شعبان است، در این شب اعمال ثبت مىگردند، روزی ها قسمت مىشوند، زمانهاى مرگ نوشته مىشوند و خداوند تعالى همه را مىبخشد مگر آن كه به خدا شرك ورزیده یا به قمار نشسته است. یا قطع رحم كرده یا برخوردن شراب مداومت ورزیده یا برانجام گناه اصرار ورزیده است ... » (2)
پرسشى كه با مطالعه روایت هاى بالا به ذهن خطور مىكند این است كه چرا با این كه در بسیارى از روایات تصریح شده كه تعیین زمان مرگ مردمان و تقسیم روزى آنها در شب قدر و در ماه مبارك رمضان صورت مىگیرد، در دو روایت یاد شده شب نیمه شعبان به عنوان زمان تقدیر امور مزبور ذكر شده است؟
مرحوم سید بن طاووس (م664 ق) در پاسخ پرسش یاد شده مىگوید:
« شاید مراد روایات مزبور این باشد كه تعیین زمان مرگ و تقسیم روزى به صورتى كه احتمال محو و اثبات آن وجود دارد، در شب نیمه شعبان صورت مىگیرد، اما تعیین حتمى زمان مرگ و یا تقسیم حتمى روزی ها در شب قدر انجام مىشود. و شاید مراد آنها این باشد كه در شب نیمه شعبان امور مزبور در لوح محفوظ تعیین و تقسیم مىشوند، ولى تعیین و تقسیم آنها در میان بندگان در شب قدر واقع مىشود. این احتمال هم وجود دارد كه تعیین و تقسیم امور یاد شده در شب قدر و شب نیمه شعبان صورت گیرد، به این معنا كه در شب نیمه شعبان وعده به تعیین و تقسیم امور مزبور در شب قدر داده مىشود. به عبارت دیگر امورى كه در شب قدر تعیین و تقسیم مىگردند، در شب نیمه شعبان به آنها وعده داده مىشود. همچنان كه اگر پادشاهى در شب نیمه شعبان به شخصى وعده دهد كه در شب قدر مالى را به او مىبخشد، در مورد هر دو شب این تعبیر صحیح خواهد بود كه بگوییم مال در آن شب از آن حضرت چنین بخشیده شده است.» (3)
كمیل بن زیاد از یاران امام على علیهالسلام، چنین روایت مىكند كه:
در مسجد بصره در نزد مولایم امیرالمؤمنین نشسته بودم و گروهى از یاران آن حضرت نیز حضور داشتند، در این میان یكى از ایشان پرسید: معناى این سخن خداوند كه: « فیها یفرق كل امر حكیم»؛ (4) در آن شب هر امرى با حكمت معین و ممتاز مىگردد، چیست؟ حضرت فرمودند:
«قسم به كسى كه جان على در دست اوست همه امور نیك و بدى كه بر بندگان جارى مىشود، از شب نیمه شعبان تا پایان سال، در این شب تقسیم مىشود. هیچ بندهاى نیست كه این شب را احیاء دارد و در آن دعاى خضر بخواند، مگر آن كه دعاى او اجابت شود.» پس از آن كه امام از ما جدا شد، شبانه به منزلش رفتم. امام پرسید: چه شده است اى كمیل؟ گفتم اى امیرمؤمنان آمدهام تا دعاى خضر را به من بیاموزى، فرمود:
بنشین اى كمیل! هنگامى كه این دعا را حفظ كردى خدا را در هر شب جمعه، یا در هر ماه یك شب، یا یك بار در سال یا حداقل یك بار در طول عمرت، با آن بخوان، كه خدا تو را یارى و كفایت مىكند و تو را روزى مىدهد، و از آمرزش او برخوردار مىشوى، اى كمیل! به خاطر زمان طولانى كه تو با ما همراه بودهاى بر ما لازم است كه درخواست تو را به بهترین شكل پاسخ دهیم، آنگاه دعا را چنین انشاء فرمود...» (5)
شایان ذكر است كه این دعا همان دعایى است كه امروزه آن را با نام « دعاى كمیل» مىشناسیم.
امیرمؤمنان على علیهالسلام، در روایتى دیگر در فضیلت شب نیمه شعبان چنین مىگوید: «در شگفتم از كسى كه چهار شب از سال را به بیهودگى بگذراند: شب عید فطر، شب عید قربان، شب نیمه شعبان و اولین شب از ماه رجب.» (6)
از امام صادق علیهالسلام، روایت شده كه پدر بزرگوارشان در پاسخ كسى كه از فضیلت شب نیمه شعبان از ایشان پرسیده بود فرمودند: « این شب برترین شب ها بعد از شب قدر است، خداوند در این شب فضلش را بربندگان جارى مىسازد و از منت خویش گناهان آنان را مىبخشد، پس تلاش كنید كه در این شب به خدا نزدیك شوید. همانا این شب، شبى است كه خداوند به وجود خود سوگند یاد كرده كه در آن درخواست كنندهاى را، مادام كه درخواست گناه نداشته باشد، از درگاه خود نراند. این شب، شبى است كه خداوند آن را براى ما خاندان قرار داده است، همچنان كه شب قدر را براى پیامبر ما، قرار داده است. پس بر دعا و ثناى بر خداوند تعالى بكوشید، كه هر كس در این شب صد مرتبه خداوند را تسبیح گوید، صد مرتبه حمدش را بر زبان جارى سازد، صد مرتبه زبان به تكبیرش گشاید و صد مرتبه ذكر یگانگى (لاالهالاالله) او را به زبان آورد، خداوند از سر فضل و احسانى كه بر بندگانش دارد، همه گناهانى را كه او انجام داده بیامرزد و درخواست هاى دنیوى و اخروى او را برآورده سازد، چه درخواست هایى كه برخداوند اظهار كرده و چه درخواست هایى كه اظهار نكرده و خداوند با علم خود بر آنها واقف است و ... » (7) در این مجال فرصت پرداختن به همه روایت هایى كه در فضیلت شب و روز نیمه شعبان وارد شدهاند نیست (8) و گمان مىكنیم كه روایت هاى یاد شده براى ارائه تصویرى روشن از جایگاه برجسته شب نیمه شعبان در میان دیگر شب هاى سال كافى باشند. اما چنان كه در ابتداى سخن نیز گفته شد، شرافت این شب خجسته، علاوه بر همه آنچه كه بیان شد، به اعتبار مولود مباركى است كه در این شب قدم به عرصه خاك نهاده است. وجود مقدسى كه سال ها پیش از تولدش مژده میلاد او به مسلمانان داده شده بود و شاید همه عظمت این شب و تكریم و بزرگداشتى كه در كلمات معصومان علیهمالسلام، از آن شده است به خاطر وجود همین مولود مبارك باشد. چنان كه بزرگانى چون سید بن طاووس به این موضوع اشاره كرده و بر همگان لازم دانستهاند كه در این شب خداى خویش را به سبب منت بزرگى كه با میلاد امام عصرعلیه السلام، بر آنها نهاده سپاس گویند و تا آنجا كه در توان دارند شكر این نعمت الهى را به جاى آورند. (9)
در یكى از دعاهایى كه در شب نیمه شعبان وارد شده است چنین مىخوانیم:
« اللهم بحق لیلتنا هذه و مولودها و حجتك و موعودها التى قرنت الى فضلها فضلا فتمت كلمتك صدقا و عدلا لا مبدل لكلماتك ...» (10) ؛ بار خدایا تو را مىخوانیم به حق این شب و مولود آن، و به حق حجتت و موعود این شب، كه فضیلتى دیگر بر فضیلت آن افزودى و سخن تو از روى راستى و عدالت به حد كمال رسیده و هیچ كس را یاراى تبدیل و تغییر سخنان تو نیست.
مطابق روایت هاى بسیارى كه شیعه و اهل سنت آنها را نقل كردهاند میلاد خجسته امام عصرعلیه السلام، در شب نیمه شعبان سال 255 ق واقع شده و باعث مزید فضیلت این شب مبارك گشته است. (11)
امید که خدای متعال توفیق درک این شب عزیز را به ما عنایت فرماید.
پىنوشت ها:
1. ابن طاووس، على بن موسى، اقبال الاعمال، ص 212، بیروت، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات،1417 ق/ المجلسى، محمدباقر ، بحارالانوار، ج 98، ص413، بیروت، مؤسسهالوفاء،1403 ق.2. ابن طاووس، على بن موسى، همان، صص217 -216.
3. همان ، ص 214.
4. سوره دخان (44) آیه 4. ( لازم به توضیح است كه غالب مفسران آیه یاد شده را ناظر به شب قدر دانستهاند.ر.ك: الطباطبایى، سید محمد حسین، تفسیرالمیزان، ج 18، ص 130، قم ، انتشارات اسلامى.)
5. ابن طاووس، على بن موسى، همان، ص 220.
6. المجلسى، محمدباقر، همان، ج 94، ص87 ، ح 12.
7.ابن طاووس، على بن موسى، همان ، ص209/ المجلسى ، محمد باقر، همان، ج 94 الصدوق، محمد بن على بن الحسین، همان، ج 2، ص 424، ح 1.
8. ابن طاووس، على بن موسى، همان ص209/ المجلسى، محمد باقر، همان، ج 94، ص 85 ، ح 5.
9. ابن طاووس، على بن موسى، همان، صص237-207/ المجلسى، محمدباقر، همان.
10. ابن طاووس، على بن موسى، همان ، ص219.
11. الكلینى، محمد بن یعقوب، الكافى، ج1، ص 514، تهران ، دارالكتبالاسلامیه، 1365، الصدوق، محمدبن على بنالحسین، كمالالدین و تمامالنعمة، تهران، دارالكتب الاسلامیه، 1395ق، ج 2، ص432/ شبراوى، عبدالله بن محمد، الاتحاف تجب الاشراف، ص179/ ابن صباغ المالكى، نورالدین على بن محمد، الفصول المهمة فى معرفة الائمة ، ص 310.
