تبیان، دستیار زندگی
در مکتب اهل بیت کرسی به فضای علم است و عبارت وسع کرسیه السموات ... این چنین معنا می شود: علم خداوند همه جا را احاطه کرده است.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
نویسنده : مریم جعفری
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

کرسی خدا کجاست ؟


در مقاله گذشته قول دادیم برخی از واژه های قرآن را از منظر فرقه های مختلف اسلامی بررسی کنیم و به معنای اصلی که منظور قرآن است دست یابیم .

واژه قبلی عرش بود که به تفصیل به آن پرداختیم. در این فرصت نیز واژه "کرسی" را در آیاتی همچون "آیة الکرسی" (وسع کرسیه السموات و الارض) بررسی می کنیم.


آیه الکرسی

واژه کرسی در لغت

کلمه کرسی از ماده ی «ک، ر، س» به معنای به هم وصل کردن اجزای ساختمان است و اگر تخت را کرسی می خوانند به این جهت است که نجار اجزای آن را به هم می چسباند.

در زبان عربی کرسی را چهار پایه ای گویند که شاهان، هنگامی که بر عرش جلوس می کنند پاهای خود را روی آن می گذارند.

در بسیاری از مواقع، این کلمه را کنایه از ملک و سلطنت می گیرند و می گویند: فلانی از کرسی نشینان است، یعنی منطقه نفوذی و قدرت وسیعی دارد. همچنین؛ به علم نیز کرسی گفته می شود و دفتری را که در آن علم نوشته شده باشد "کرّاسه" گویند و علما را نیز "کرّاسی" گویند.

واژه "کرسی" از منظر اهل سنت

در تفسیر طبری، ابن کثیر و سیوطی، از خلیفه دوم عمر روایت کرده اند:

زنی به خدمت پیامبر رسید، و از حضرتش رفتن به بهشت را درخواست کرد. پیامبر در جواب او پس از گرامی داشتن خداوند فرمود: کرسی خدا به پهنای زمین و آسمان ها وسعت دارد، و دارای صدای غژغژی می باشد، مانند صدای غژغژ جهاز نوی شتر که از سنگینی خدا غژغژ می کند، و خدا چهار انگشت از هر سمت کرسی بیشتر است.

یعنی اینکه نشیمن گاه خدا- العیاذ بالله- از هر طرف چهار انگشت بزرگ تر از پهنای کرسی می باشد! همچنین معلوم می شود خداوند بسی سنگین و عظیم الجثه می باشد.

روایت دیگری به نقل از تفسیر مقاتل در تفسیر آیه ی "وسع کرسیه السموات و الارض" چنین روایت کرده است: کرسی را چهار فرشته حمل می کنند ...

فرشته ای چهره اش مانند انسان است که او سرآمد شکل هاست. آن فرشته از خدا برای انسان ها روزی طلب می کند.

فرشته ای چهره اش؛ شکل چارپایان، یعنی گاو نر می باشد. آن فرشته از خدا برای چارپایان طلب روزی می کند.

فرشته ای چهره اش مانند پرندگان است و از خدا برای پرندگان روزی طلب می کند.

و فرشته ای به شکل درندگان است که آن شیر است و برای درندگان طلب روزی می کند.

معلوم می شود که منظور از وسعت کرسی، احاطه مقام سلطنت الهی است، لذا معنای کرسی عبارت است از آن مقام ربوبی که آسمان ها و زمین، از این حدیث که تحت مالکیت و تدبیر علم آن هستند، قائم به آن می باشند، پس کرسی، مرتبه ای از مراتب علم است و مقصود از "وسعت آن" این است که همه ی اموری را که در آسمان ها و زمین است، دربر دارد

گروهی از دانشمندان اهل سنت "کرسی" را همان چهارپایه ای می دانند که شاهان هنگام جلوس پاهای خود را روی آن می گذارند و معتقدند خداوند هنگام جلوس بر عرش پاهای خود را روی آن می گذارد.

خلاصه آنکه دانشمندان مشهور اهل سنت کرسی را یک جسم مادی پنداشته و گمان می کنند که خداوند نیز مانند یک جسم مادی روی آن قرار دارد و چنین تصور می کنند که کرسی خدا به اندازه ای بزرگ است که آسمان ها و زمین را فرا می گیرد.

نقد این دیدگاه

اگر اصل این روایات و منشأ و منبع اصلی آنها را جستجو کنیم به کعب الاحبار یهودی می رسیم که به دستور خلیفه اول و دوم در آن ایام بر مسند خطابه وعظ تکیه زده ، تا برای مسلمانانی که سال ها محضر نورانی رسول خدا (صلی الله علیه وآله) را درک کرده بودند تفسیر قرآن بگوید، کسی که خود از اسلام چیزی نمی دانست لذا برای حل این مشکل از مطالب موجود در تورات برای مردم بیان می کرد.

این سخنان که "خداوند هفت آسمان و مانند آن از زمین آفرید و سپس بین آسمان ها قرار دارد. سپس عرش را برافراشت و بر آن برآمد. آنگاه هیچ آسمانی نبوده مگر آنکه به سبب سنگینی خدای جبار بر فراز آن صدای غژغژی داشت، مانند صدای غژغژ جهاز شتر که تازه بر آن سوار شده باشند." همگی توسط کعب الاحبار نقل شده و سپس توسط عده ای در کتاب ها مکتوب شد.

سوال ما از این نویسندگان و مفسران و عالمان این است که خدائی که این چنین توصیف می شود که جثه او از هر سمت که سی، چهار انگشت بزرگتر است، فکر می کنند خدا مانند انسان ها دارای جسم است؟ و جسم او چهار گوشه دارد؟ زیرا کرسی چهار گوشه است و آیا منظور از این چهار انگشت، انگشت خود مقیاس اندازه است یا انگشت خدا؟

و آیا آنها هنوز هم به هیئت قدیم (بطلمیوسی) که جهان را هفت یا هشت طبقه می پنداشتند و زمین را طبقه زیرین و آسمان را بالای آن می دانستند قبول دارند در حالی هیئت جدید بحث از کواکب و کهکشانهاست.

امام جعفر صادق

واژه کرسی از منظر شیعه

در روایتی از امام جعفر صادق (علیه السلام) سوال شده است: "وسع کرسیه السموات والارض" چه معنی دارد؟

آن حضرت در جواب فرمود: کرسی علم خداست.

طبق سخن امام صادق (علیه السلام) معنی آیه چنین است: "علم خدا آسمان و زمین را فرا گرفته است."

در روایات متعددی از امام (علیه السلام) به نقل از شیخ صدوق همین معنا فهمیده می شود.

درک کامل معنای این عبارت از ابتدا آیه را می خوانیم:

"اللّهُ لاَ إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لاَ تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلاَ نَوْمٌ لَّهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ مَن ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلاَ یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِّنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِمَا شَاء وَسِعَ كُرْسِیُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَلاَ یَۆُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ (255 بقره)

خداوند عالم است به آنچه پیش از مخلوقات بوده و آنچه پس از ایشان می آید و آنان را دسترسی به علم خدا نیست. مگر آن مقداری که خدا بخواهد، و علم خدا بر آسمان ها و زمین احاطه دارد.

در جمله اخیر به جای لفظ "علم خدا"، "کرسی خدا آمده است. زیرا همان طور که دیدیم در زبان عرب به علم، کرسی نیز می گویند.

دانشمندان مشهور اهل سنت کرسی را یک جسم مادی پنداشته و گمان می کنند که خداوند نیز مانند یک جسم مادی روی آن قرار دارد و چنین تصور می کنند که کرسی خدا به اندازه ای بزرگ است که آسمان ها و زمین را فرا می گیرد

این معنی در چند آیه ی دیگر نیز آمده است چنانکه از حضرت ابراهیم (علیه السلام) نقل شده است که به قوم خود گفت: "

... وَسِعَ رَبِّی كُلَّ شَیْءٍ عِلْمًا أَفَلاَ تَتَذَكَّرُونَ ... : دانش خداوند همه چیز را فرا گرفته است» (انعام/80)

... وَسِعَ رَبُّنَا كُلَّ شَیْءٍ عِلْمًا ... : (اعراف/ 89) پروردگار ما از نظر علم و آگاهى بر همه چیز احاطه دارد .

پس معلوم می شود که منظور از وسعت کرسی، احاطه مقام سلطنت الهی است، لذا معنای کرسی عبارت است از آن مقام ربوبی که آسمان ها و زمین، از این حدیث که تحت مالکیت و تدبیر علم آن هستند، قائم به آن می باشند، پس کرسی، مرتبه ای از مراتب علم است و مقصود از "وسعت آن" این است که همه ی اموری را که در آسمان ها و زمین است، دربر دارد.

همانطور که گفتم، هر کسی که به فرهنگ و زبان عرب آشنا باشد معنای واژه کرسی واضح و آشکار است. ولی دانشمندان اهل سنت؛ دلیل آنکه روایاتی خاص که چند نمونه از آنها را نقل کرده ایم در ذهنشان جای گرفته است از این معانی مشهور و متداول بین اعراب رو گردانیده و آیات قرآن را بر وفق آن روایات تأویل نموده و سعی کرده اند این فرهنگ را بین مسلمانان منتشر کنند. اما مجاهدت و تلاش بی وقفه ائمه اطهار (علیه السلام) سبب شد تا معنای صحیح دوباره در جامعه اسلامی منتشر گردد.

خلاصه سخن

کرسی در لغت و زبان عرب به معانی چهارپایه، تخت و علم می باشد. اما اهل سنت با توجه به تعدادی روایات غیرمعتبر برخلاف معانی مشهور به چهارپایه ای معنا کرده اند که در نتیجه آن برای خدا جسمی مادی قائل شده اند. اما در مکتب اهل بیت کرسی به فضای علم است و عبارت "وسع کرسیه السموات ..." این چنین معنا می شود: علم خداوند همه جا را احاطه کرده است.

مریم جعفری   

استاد دانشگاه 

بخش قرآن تبیان


منابع:

1- اساس البلاغه، شرح لغت کرسی

2- الزینه، ج2، ص 151

3- تفسیر طبری، طبری، ج3، ص 11- 9

4- التوحید، صدوق، ص 328- 327

5- توحید، ابن خزیمه، ص 101

6- تفسیر مقاتل، مقاتل، ج 1، ص 122

7- الدرالمنثور، سیوط، ج1، ص 329- 328

8- تفسیر ابن کثیر، ابن کثیر، ج1، ص 310

9- الرد علی الجهمیه، محمد بن عثمان، ص 23

10- معانی الاخبار، صدوق دارفی، ص 30

11- ترجمه تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج20، ص 521- 512