چگونه خطر تشکیل سنگ‌های صفراوی را کاهش دهیم؟
زمانی که غذای نیمه هضم شده از معده وارد روده می‌شود، این اندام، صفرا را به داخل روده ترشح می‌کنند تا به هضم مواد غذایی به ویژه چربی کمک کند. صفرا حاوی میزان بالایی کلسترول است که به شکل محلول در صفرا وجود دارد؛ زمانی که میزان کلسترول به حد فوق اشباع برسد، صفرای اضافی، تشکیل کریستال‌های ریز می‌دهد که به مرور زمان این کریستال‌ها تجمع می‌یابند و منجر به تشکیل سنگ‌هایی می‌شوند که به تدریج بزرگ‌تر شده و در مجاری صفراوی ایجاد انسداد می‌کنند.
به تجمع سنگ‌ها در کیسه صفراوی، کوله لیتیازیس و به تجمع آن‌ها در مجاری صفراوی کوله دوکولیتیازیس گویند. بسیاری از سنگ‌های صفراوی منجر به درد، تهوع و استفراغ می‌شوند. انسداد به باکتری‌ها اجازه می‌دهد تا رشد کنند و منجر به عفونت شوند. پیشرفت عفونت، همراه با تب، یرقان (زرد شدن رنگ پوست و سفیده چشم) و خارش می‌باشد.
عوامل خطر تشکیل سنگ‌های صفراوی کلسترولی عبارتند از:
1- سابقه خانوادگی ابتلا به سنگ کیسه صفرا.
2- چاقی، که باعث افزایش ترشح کلسترول در صفرا می‌شود.
3- کاهش وزن سریع با رژیم‌های بسیار کم کالری.
4- هورمون‌های جنسی زنانه (هورمون استروژن، داروهای حاوی استروژن و قرص‌های ضد بارداری خوراکی به عنوان عوامل مستعد کننده شناخته شده‌اند).
5- بیماری‌های التهابی روده کوچک و یا برداشتن آن در طی عمل جراحی.
6- افزایش سن به ویژه در زنان.
7- کاهش تحریک کیسه صفرا به دنبال تغذیه وریدی طولانی مدت، روزه گرفتن، بارداری و ...
8- درمان با کلوفیبرات.
9- کاهش ترشح اسید صفراوی به دنبال سیروز صفراوی اولیه.
10- رژیم غذایی پرچرب و سرشار از کلسترول.
11- افراد دارای سطح کلسترول بالای خون (هایپر کلسترولمی).
12- فعالیت کم و شیوه زندگی کم تحرک.
برای پیشگیری چه باید کرد؟
بهترین راه برای درمان سنگ‌های صفراوی، پیشگیری از بروز آن است. رژیم غذایی نقش مهمی در پیشگیری و درمان بیماری‌های صفراوی دارد.
* کاهش مقدار کلسترول خون ممکن است توانایی بدن را برای تشکیل سنگ‌های صفراوی کاهش دهد. به عبارت دیگر کاهش مصرف کلسترول راه کاری برای مقابله با تشکیل سنگ‌های صفراوی است. کلسترول رژیم غذایی منحصراً از منابع حیوانی تأمین می‌شود مانند گوشت و فرآورده‌های لبنی که برای کاهش میزان کلسترول باید از این غذاها و چربی اشباع شده اجتناب کرد.
* همچنین پزشکان توصیه می‌کنند که برای کاهش خطر تشکیل این سنگ‌ها باید میزان کالری مصرفی را کاهش دهید.
* بررسی‌ها نشان می‌دهد زنانی که به دلیل مصرف زیاد کالری چاق می‌شوند، شش برابر زنان با وزن طبیعی در معرض خطر ابتلا به سنگ‌های صفراوی قرار دارند. به علاوه باید مراقب مصرف شیرینی‌ها باشید.
مطالعه بر روی 872 مرد هلندی نشان می‌دهد که رژیم غذایی پر قند می‌تواند خطر تشکیل سنگ‌های صفراوی را تقریباً دو برابر تشدید کند. پزشکان تصور می‌کنند که قند ممکن است مقدار کلسترول را در کیسه صفرا افزایش دهد هر چند هنوز از وجود این رابطه مطمئن نیستند.
* همچنین پزشکان توصیه می‌کنند که ماهی بخورید. آزمایشات مختلف روی نمونه‌های حیوانی و انسانی در دانشکده پزشکی دانشگاه جان هاپکینز نشان داده است که روغن ماهی ممکن است احتمال تشکیل سنگ‌های صفراوی را کاهش دهد. این متخصصان می‌گویند: این بدان معنی نیست که ما می‌توانیم سنگ‌های صفراوی را با خوردن ماهی از بین ببریم اما می‌توانیم سرعت تشکیل آن‌ها را کاهش دهیم؛ لذا کسانی که زیاد در معرض خطر ابتلا به سنگ‌های صفراوی قرار دارند مانند زنانی که زیاد شیر می‌دهند و زنانی که باردار هستند، می‌توانند ماهی را به عنوان بخش منظمی از رژیم غذایی خود در نظر داشته باشند. استعمال دخانیات نیز خطر ابتلا به سنگ صفراوی را بیشتر می‌کند.
غذاهایی که برای پیشگیری و درمان باید محدود شوند، عبارتند از:
* محدودیت دریافت منابع غنی از کلسترول نظیر محصولات حیوانی به ویژه تخم مرغ، گوشت قرمز و لبنیات پرچرب.
* پرهیز یا کاهش مصرف غذاهای افزایش دهنده اسید نظیر غذاهای فراوری شده و حاوی نگه‌دارنده (نظیر سوسیس و کالباس)، عصاره گوشت غلیظ، ذرت، عدس و مغزها (گردو، فندق و بادام زمینی).
* پرهیز از مصرف غذاهای سرخ کرده و پرچرب و پاک کردن کامل چربی‌های قابل رویت از گوشت‌ها.
* پرهیز از دریافت نوشیدنی‌های کربناته که منجر به افزایش تحرک سنگ و تشدید درد می‌شود.
* پرهیز از دریافت وعده‌های حجیم قبل از خواب.
رژیم درمانی توصیه شده:
* در زمان وقوع دردهای حاد، باید به بیمار صرفاً رژیم مایعات و آب‌میوه و غذاهای بدون چربی و سرشار از سبزیجات آبدار (نظیر کاهو و خیار) و میوه‌های آبدار (نظیر هندوانه) و سوپ سبزیجات رقیق تجویز کرد.
* سبزیجات مفید در کاهش درد و درمان سنگ‌های صفراوی شامل هویج، چغندر، گوجه‌فرنگی، بروکلی و اسفناج و میوه‌های مفید شامل گلابی، لیمو، سیب و انگور می‌باشد.
* اضافه کردن بعضی از انواع چاشنی‌ها به رژیم غذایی روزانه نظیر سیر، زنجبیل (کمک به هضم چربی) و زردچوبه (افزایش دادن جریان صفرا).
* افزایش دادن دریافت آب منجر به حفظ تعادل اسید و باز می‌شود که مصرف روزانه 10 الی 12 لیوان آب توصیه می‌گردد؛ درحالی‌که، در بسیاری از بیماران مبتلا به سنگ‌های صفراوی، دریافت آب بسیار کم است.
در زمان وقوع دردهای حاد، باید به بیمار صرفاً رژیم مایعات و آب‌میوه و غذاهای
بدون چربی و سرشار از سبزیجات آبدار (نظیر کاهو و خیار) و میوه‌های آبدار (نظیر هندوانه) و سوپ سبزیجات رقیق تجویز کرد
* افزایش دریافت ویتامین C (به ویژه از منبع مرکبات). ویتامین C، روند تبدیل کلسترول به اسید صفراوی را تنظیم می‌کند و احتمال ابتلا به سنگ کیسه صفرا را کاهش می‌دهد.
* استفاده از چربی‌های گیاهی و غیراشباع به ویژه روغن زیتون به جای چربی‌های حیوانی (همه انواع چربی‌های گیاهی فاقد کلسترول هستند).
* گنجاندن غذاهای غنی از فیبر نظیر غلات کامل، جو، چاودار، سبوس و نان‌های سبوس دار در رژیم غذایی این افراد. سبوس این خاصیت را دارد که به مواد صفراوی ریخته شده به روده متصل می‌شود و سپس آن‌ها را از بدن دفع می‌کند. در حالت عادی کلسترول موجود در مواد صفراوی پس از ریخته شدن به روده، دوباره به سمت کبد برمی‌گردد تا در ساخت اسید صفراوی به طور مجدد شرکت کند. در این حالت کبد مجبور است از کلسترول موجود در خون برداشت کند، که این خود از یک طرف باعث کاهش کلسترول خون و از طرف دیگر باعث کاهش کلسترول موجود در صفرا می‌شود.
* بهتر است دریافت پروتئین بیشتر از منابع گیاهی (مانند سویا) باشد. در صورت مصرف پروتئین حیوانی، باید از گوشت‌های دارای کلسترول کم نظیر گوشت ماهی و بوقلمون استفاده شود.
* مصرف ویتامین‌های گروه B به ویژه B6، اسیدفولیک و B12 و نیز ویتامین E، نقش مهمی در حذف چربی‌ها از بدن بازی می‌کند.
سبزی، پادزهر دردهای صفراوی
سید ضیاءالدین مظهری، متخصص تغذیه گفت: برای کاهش دردهای صفراوی می‌توان از سبزی‌ها چه به صورت خام در قالب انواع سالادهای ساده و چه به صورت مرکب و ترکیبی با غذاهای آب پز و بخارپز مثل آش، سوپ، خورش و بورانی‌ها استفاده کرد.
وی گفت: اگر چند قاشق مرباخوری روغن زیتون در تهیه غذاها و سس سالاد استفاده شود به شرط آن که مازاد بر نیاز روزانه نباشد، به تحریک کیسه صفرا برای بیرون راندن مایع درون آن به داخل روده کمک می‌کنند که با تخلیه مداوم و مرتب کیسه صفرا از انباشته و متراکم شدن مایع صفرا و کلسترول و کریستالیزه شدن آن جلوگیری می‌شود.
این متخصص تغذیه اضافه کرد: مصرف غذاهای تلفیقی از حبوبات، غلات و سبزی‌های مختلف به جای گوشت‌ها و چربی‌ها به کاهش دردهای صفراوی کمک می‌کند.
مظهری گفت: تا جایی که امکانات هر فردی اجازه می‌دهد، بهتر است مقدار و دفعات استفاده از غذاهای آماده و فست‌فودها را کاهش دهد به دلیل این که این غذاها سرشار از چربی و انرژی بوده و مواد مغذی مورد نیاز بدن در آن‌ها بسیار ناچیز است.
وی افزود: افرادی که دارای اضافه وزن هستند، حتماً باید وزن خود را با رژیم‌های متعادل کم کنند و در هفته بین 250 تا 750 گرم کاهش وزن داشته باشند.
فرآوری: مریم مرادیان نیری
بخش تغذیه و آشپزی تبیان
منابع:
ایسنا
فارس
ماهنامه دنیای تغذیه – شماره 92 - آرزو رضازاده، کارشناس ارشد علوم تغذیه
مطالب مرتبط:
