وقتی چشم و دهان خشک می‌شوند

سندرم شوگرن

سندرم شوگرن (sjogren's syndrome) یک بیماری خودایمنی است که با خشکی دهان و چشم‌ها مشخص می‌شود. حدود 90 درصد از بیماران مبتلا به سندرم شوگرن، زن هستند و اکثر افراد در زمان تشخیص بیش از 40 سال دارند.

در بیماری‌های خودایمنی، تولید غیرطبیعی آنتی‌بادی‌ها در برابر بافت‌های بدن صورت می‌گیرد و سیستم ایمنی به اشتباه، منجر به التهاب بافت‌ها می‌شود.

در این بیماری خودایمنی خاص، غددی که مسوول تولید اشک و بزاق هستند، دچار التهاب می شوند.

التهاب غدد تولیدکننده اشک (غدد لاکریمال)‌، به کاهش تولید اشک و خشکی‌ چشم‌ها منجر می‌شود و التهاب غدد ایجادکننده بزاق (از جمله غدد پاروتید)‌، به خشکی دهان و لب‌ها می‌انجامد.

چنانچه سندرم شوگرن با بیماری‌های بافتی دیگری همراه نباشد، به عنوان سندرم شوگرن اولیه نامیده می‌شود و در صورتی که با یک بیماری بافتی مرتبط مانند آرتریت روماتوئید، لوپوس سیستماتیک، ارتیماتوزیا اسکلرودرما همراه باشد، به عنوان سندرم شوگرن ثانویه محسوب می‌شود.

خشکی چشم و دهان در بیماران مبتلا به سندرم شوگرن یا بدون آن، گاهی اوقات به نام سندرم سیکا نیز نامیده می‌شود. در این رابطه، خشکی چشم که از نظر پزشکی گزروفتالمی نامیده می‌شود، می‌تواند به تدریج به خارش، احساس وجود شن یا چیزی مانند آن در چشم و حتی عفونت و خراشیدگی جدی قرنیه چشم و ترشح موکوس از چشم‌ها منجر شود.

هوای دودآلود، وزش باد، قرار گرفتن در معرض هوای تهویه‌های مطبوع، حساسیت به نور، ورم پلک‌ها و سفرهای هوایی می‌تواند منجر به بدتر شدن علائم شود.

التهاب غدد بزاقی نیز می‌تواند علاوه بر خشکی دهان و لب‌ها، باعث مشکلات بلع، پوسیدگی‌های دندانی،‌ بیماری‌های لثه، آماس و دردهای دهانی،‌ برفک‌های مکرر (عفونت‌های قارچی در دهان)‌ و عفونت غده پاروتید (داخل گونه‌ها)‌ شود.

وضعیت خشکی دهان، در اصطلاح پزشکی، گزروکتومی‌ نامیده می‌شود. التهاب سایر غدد که کمتر در سندرم شوگرن شایع است، مانند غدد پوشاننده مجاری تنفسی، منجر به عفونت‌های ریه و غدد واژن باعث عفونت‌های مکرر واژینال می‌شود.

از دیگر مشکلات سندرم شوگرن، می‌توان به خستگی، درد مفاصل یا آرتریت، پدیده رینود (باریک شدن رگ‌های خونی)‌، التهاب ریه، بزرگ شدن غدد لنفاوی، بیماری‌های کلیوی، عصبی و ماهیچه‌ای‌ اشاره کرد.

یک عارضه نادر و خطرناک در سندرم شوگرن، التهاب رگ‌های خونی است که می‌تواند به بافت‌هایی از بدن که توسط این رگ‌ها خونرسانی می‌شوند، آسیب برساند.

در برخی موارد، آنتی‌بادی‌های موجود در خون زنان باردار می‌تواند باعث مشکلات قلبی در جنین شود.

همچنین یک بیماری شایع دیگر که با سندرم شوگرن همراه است، تیروئید خودایمنی (هاشیموتو)‌ است که می‌تواند به ایجاد سطح غیرطبیعی هورمون تیروئید بیانجامد.

سوزش سر دل و مشکل بلع نیز ممکن است از بیماری ریفلاکس معده و مری ناشی شود. در این میان، بیماری نادر و خطرناک سیروز صفراوی که یک بیماری خودایمنی در کبد است نیز می‌تواند به بافت کبد آسیب برساند.

درصد کمی از بیماران مبتلا به سندرم شوگرن، دچار سرطان غدد لنفاوی می شوند که معمولا پس از گذشت سال‌های زیادی از بیماری اتفاق می‌افتد و با ورم غدد لنفاوی همراه است.

علت سندرم شوگرن

علت دقیق سندرم شوگرن نامشخص است. در حالی که تحقیقات علمی، بیشتر عوامل ژنتیکی را در بروز این بیماری دخیل می‌دانند، به نظر می‌رسد علاوه بر زمینه ژنتیکی، مکانیسمی تحریک‌کننده مانند آلودگی به یک ویروس خاص یا گونه‌ای از باکتری‌ها نیز برای ایجاد بیماری لازم است.

همچنین شیوع آن در خانواده‌هایی که اعضای آن بیماری‌های خودایمنی دیگری مانند لوپوس اریتماتوز سیستمیک، بیماری خودایمنی تیروئید، دیابت نوع یک و... را دارند، بیشتر است.

تشخیص سندرم شوگرن

خشکی چشم می‌تواند با آزمایش توانایی چشم برای مرطوب شدن، با استفاده از یک نوار کاغذی کوچک که زیر پلک قرار می‌گیرد، مشخص شود.

التهاب غدد بزاقی می‌تواند با اسکن‌های بزاق با استفاده از داروهای رادیولوژیک اتمی (رادیواکتیوی)‌ تشخیص داده شود و نیز کاهش توانایی غدد بزاقی برای تولید بزاق، با تست ترشح بزاق سنجیده می‌شود. همچنین نمونه برداری از بافت غدد بزاقی (معمولا از لب زیرین)‌، موارد غیرطبیعی این بافت را نشان می‌دهد.

در این رابطه، تصویربرداری خاصی به نام سیالوگرام (با استفاده از اشعه ایکس)‌ نیز برای بررسی وضعیت غدد بزاقی به کار برده می‌شود.

با آزمایش خون نیز می‌توان آنتی‌بادی‌های مترشحه علیه بافت‌های بدن را شناسایی کرد و کاهش تعداد گلبول‌های قرمز خون (کم‌خونی)‌، سطح غیرطبیعی گلوکز خون و نشانه‌های التهاب (میزان سدیمانتاسیون و پروتئین راکتیو C)‌ را مورد بررسی قرار داد.

آزمایش ادرار نیز ممکن است برای بررسی تاثیر سندرم شوگرن بر کلیه‌ها مورد استفاده قرار گیرد. همچنین از آنجا که احتمال دارد این بیماری باعث التهاب ریه‌ها شود، ممکن است پزشک دستور عکسبرداری از سینه را نیز بدهد.

درمان سندرم شوگرن

درمان خاصی برای این سندرم وجود ندارد، اما خشکی چشم می‌تواند توسط استفاده از اشک مصنوعی و پمادهای نرم‌کننده چشم تحت نظر پزشک بهتر شود. همچنین قطره چشمی سیکلوسپورین (رستایس)‌، از قطره‌های تایید شده‌ای است که می‌تواند التهاب غدد اشکی را کاهش دهد (تحت نظر پزشک).

اضافه کردن روغن بذر کتان به رژیم غذایی نیز ممکن است برای خشکی چشم مفید باشد.

در صورتی که خشکی چشم شدیدتر شود، متخصصان چشم می‌توانند مجرای اشکی چشم را با جراحی مسدود کنند تا چشم مدت طولانی‌تری توسط اشک مرطوب بماند. به این ترتیب که درپوش‌های کلاژنی یا سیلیکونی برای بستن موقت مجراها وارد آنها می‌شوند. پوشش‌های کلاژنی در نهایت حل می‌شوند، اما پوشش‌های سیلیکونی در محل می‌مانند تا بیفتند یا از بین بروند. گاهی ممکن است پزشک به جای آنها از لیزر برای بستن دائمی مجرای اشکی استفاده کند.

در مورد خشکی دهان می‌توان غدد بزاقی را با داروهای تحریک‌کننده بزاق تحریک کرد، البته افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی، آسم یا گلوکوم (آب سیاه چشم)‌ باید از مصرف این داروها اجتناب کنند. ضمن این که استفاده از این داروها ممکن است با درد شکم، افزایش آب بدن و خارج شدن آن به صورت عرق و ادرار توام باشد.

محصولات دیگر مانند خمیردندان‌، آدامس‌، دهان‌شویه‌ و... نیز برای درمان خشکی دهان در دسترس هستند. روغن ویتامین E نیز می‌تواند تا اندازه‌ای مفید باشد. در مورد عفونت‌های دهان و دندان نیز باید برای جلوگیری از عوارض حادتر، هرچه زودتر به آنها رسیدگی شود.

مراقبت دندانی مستمر بسیار حائز اهمیت است.

کمپرس‌های گرم و مرطوب‌ می‌توانند برای کمک به تسکین ورم و درد غدد پاروتید، استفاده شوند.

محلول‌های شستشودهنده نمکی بینی (سرم فیزیولوژی) نیز می‌توانند برای خشکی مجاری بینی مفید باشند.

همچنین عفونت‌هایی که می‌تواند سندرم شوگرن را وخیم‌تر کند، با آنتی‌بیوتیک‌ها رفع می‌شوند.

سرطان غدد لنفاوی که یکی از عوارض نادر این بیماری است، به طور جداگانه مورد درمان قرار می‌گیرد.

درمان خانگی سندرم شوگرن

برای بهبود خشکی چشم‌ها، علاوه بر استفاده از نرم‌کننده‌های چشمی و اشک‌های مصنوعی (بدون نگهدارنده)‌، می‌توانید با افزایش رطوبت در داخل خانه و قرار نگرفتن در معرض هوای بادی، فن‌ها و تهویه‌ها و نیز استفاده از عینک‌های ایمنی یا پوشش‌های محافظتی چشم (هنگامی که خارج از منزل هستید)‌، به حفاظت از چشم‌هایتان کمک کنید.

در مورد خشکی دهان، نوشیدن مایعات فراوان به خصوص آب، آدامس‌های بدون قند یا آبنبات‌های سفت و محلول آبلیمو می‌توانند برای تحریک ترشح بزاق مفید باشند.

برای جلوگیری از پوسیدگی‌های دندان، از خوردن شیرینی زیاد بخصوص بین وعده‌های غذایی خودداری کنید و پس از هر وعده غذا، دندان‌ها را مسواک کنید و نخ دندان بکشید.

از درمان‌های خاص فلوراید و دهان‌شویه‌های آنتی‌باکتریال تحت نظر پزشک استفاده کنید.

همچنین از آنجا که خشکی پوست نیز در این بیماری یک معضل است، برای حمام کردن از آب داغ استفاده نکنید و در حالی که هنوز پوست‌تان خیس است از کرم‌های مرطوب‌کننده استفاده کنید و هنگام شستن ظرف‌ها نیز دستکش‌های لاستیکی را مورد استفاده قرار دهید.

بخش سلامت تبیان