عملکرد بانکها و کاهش پس‌انداز مردم!
قطعا بانک ها به دلیل نقش اساسی که در اقتصاد ما دارند، سهم قابل توجهی از پس اندازهای مردم را به خود اختصاص می دهند. اما آیا عملکرد آنها منجر به انگیزه پس انداز می شود؟
آینده‌نگری یکی از مهم‌ترین ارکان زندگی است که در بعد اقتصادی با پس‌انداز از درآمد امروز برای شرایط نامعلوم پیش‌رو تبلور می‌یابد. هرچند این امر در کشورمان با مفهوم پس‌انداز برای روز مبادا از گذشته وجود داشته است؛ در چند دهه اخیر با گسترش پدیده شهرنشینی و به‌دنبال آن غلبه فرهنگ مصرف‌گرایی بر فرهنگ پس‌انداز، روز به روز کم‌رنگ‌تر شده است.
پس‌انداز با مفهومی که ما امروزه از آن می‌شناسیم، پدیده‌ای است که بیشتر در دوران گسترش زندگی شهرنشینی به‌کار می‌رود چراکه در زندگی روستایی و مبتنی‌بر کشاورزی و مبادلات پایاپای، اساسا پول برای پس‌انداز وجود نداشت و از سوی دیگر در دوران جدید‌تر که مبادلات مبتنی‌بر پول بود نیز درآمد جامعه روستایی و کشاورز ایران به‌طورمعمول در حدی نبود که به پس‌انداز برای آینده اختصاص یابد.
از سوی دیگر هرچند آینده‌نگری در ادبیات و به‌دنبال آن فرهنگ کشورمان از سال‌‌های دور مورد تایید بوده است، اما نگاه ادیبان و درنتیجه عموم مردم به پول همواره نگاهی منفی بوده و از همین رو در بیشتر دوران‌ها افرادی که اقدام به جمع‌آوری پول با سایر اشکال دارایی‌ها می‌کنند، مورد مذمت قرار می‌گرفتند. در بسیاری از موارد در ادبیات شاهد هستیم چنین افرادی یا ثروت خود را از دست می‌دهند یا دچار مشکلاتی می‌شوند که ثروت و شوکت آنها نیز نمی‌تواند راهگشای مشکلشان باشد. در چنین دیدگاه حاکم بر جامعه سنتی ایران نمی‌توان انتظار داشت فرهنگ پس‌انداز در جامعه رشد کند
بانک ها می توانند در توسعه بازار سرمایه نقش مهمی داشته باشند و بازار سرمایه هم می تواند از ابزارهایی که به نوعی ابزار مشترک بازار پول و سرمایه است ، مانند اوراق مشارکت ، پشتیبانی کنند
در دوره‌های متعدد تاریخی و به‌ویژه تا قبل از انقلاب مشروطه، شاهد عدم احترام حاکمیت به حق مالکیت خصوصی افراد هستیم و تعدی و دست‌درازی به اموال دیگران و غصب‌کردن اموال ثروتمندان به بهانه‌های مختلف، در اکثر دوره‌های تاریخی ایران به چشم می‌خورد، به‌گونه‌ای که نمونه‌های آن را حتی می‌توان در زمان پهلوی اول نیز دید. در چنین فضایی که افراد هیچ امنیتی برای سرمایه‌ها و پس‌انداز‌های خود نمی‌بینند بسیاری ترجیح می‌دهند اموال خود را برای پیشگیری از دست‌درازی عوامل حکومت در قالب مسکوکات و جواهرات پنهان کنند یا در حد توان خود به مصرف برسانند.
مجموع این عوامل در دوران گذشته موجب شده است به‌طور کلی پدیده پس‌انداز پول در ایران بیشتر پدیده‌ای مربوط به نیم قرن اخیر باشد و ازاین‌رو به‌واقع نمی‌توان از قدمت طولانی فرهنگ پس‌انداز در ایران سخن گفت.
یکی دیگر از مشکلاتی که در دو دهه اخیر در اقتصاد کشورمان مانع از رشد پس‌انداز و سرمایه‌گذاری شده است، بالا بودن نرخ تورم و در مقابل آن پایین‌بودن نرخ سود‌های بانکی است. در چنین شرایطی گروهی ترجیح می‌دهند به‌جای آنکه با سپرده‌گذاری در بانک، شاهد کاهش ارزش پول‌هایشان در مقابل تورم حاکم بر جامعه باشند، آن را صرف خرید کالا کنند.
آنچه بیش از نفس پس‌انداز اهمیت دارد، چگونگی این پس‌انداز است؛ چراکه تنها با پس‌انداز به شیوه مناسب است که این سرمایه می‌تواند در مسیر صحیح خود به مصرف برسد و در غیر این‌صورت در شرایطی که شرایط مناسبی برای پس‌انداز و سرمایه‌گذاری تعریف نشده باشد، منابع مالی موجود به بازار مصرف سرازیر می‌شوند که این امر حاصلی جز افزایش لجام‌گسیخته نرخ تورم به‌دنبال نخواهد داشت، امری که می‌تواند تلاش‌های دولت را در تک‌رقمی کردن نرخ تورم نقش بر آب کند.
در این بین، بانکها در صف اول جذب این پس‌انداز‌ها قرار دارند. صادقی، عضو هیات علمی دانشگاه و مدرس اقتصاد در این رابطه می‌گوید: "به طور معمول برای مردم کشورمان، بانک و حساب بانکی سهل‌الوصول‌ترین محل نگهداری منابع مالی است. این امر الزاما مربوط به فرهنگ نیست بلکه از نیاز‌های دیگری سرچشمه می‌گیرد. برای بخش عمده‌ای از جامعه، بانک تنها شیوه پس‌انداز پول است که می‌تواند ارزش پول پس‌اندازشده را افزایش دهد. این گروه که به‌طورمثال می‌تواند شامل قشر کارمند، کارگر، خانه‌دار و... باشد حتی اگر ببینند پس‌انداز در بانک نسبت به روش‌های دیگر سرمایه‌گذاری سود کمتری دارد، باز هم بانک را ترجیح می‌دهند چون به‌طورمعمول به‌علت آنکه تجربه‌ای در زمینه سرمایه‌گذاری ندارند از پذیرفتن ریسک سرمایه‌گذاری‌های دیگر به‌عنوان مثال در بخش مسکن یا ااتومبیل یا زمین و... امتناع می‌کنند، ضمن آنکه به‌‌دلیل کمبود سرمایه و عدم آشنایی به سازوکار چنین بازار‌هایی، ورودشان به این بازار‌ها دشوار است. بانکها باید تلاش کنند روش‌های مختلف و متنوعی را برای جذب پس‌انداز‌ها و هدایت آنها در مسیر صحیح به این بخش از جامعه نشان دهند، ضمن آنکه به‌دنبال جذب مشتریان جدید هم باشند".
با این وجود بانک ها به وظایف خود به درستی عمل نمی کنند. نماینده تهران در مجلس نهم در خصوص عملکرد بانکها در اعطای تسهیلات قرض‌الحسنه معتقد است: عملکرد بد بانکها در اعطای تسهیلات قرض‌الحسنه باعث شده تا مردم رغبت کمتری به پس‌انداز در بانکها داشته باشند.
باید ظرفیت های مکمل بازارهای پول و سرمایه و بیمه را مورد توجه قرار دهیم و نظام تامین مالی کشور از بانک محوری خارج شود
به عقیده غلامرضا مصباحی مقدم بر اساس قانون بانکها باید منابع قرض‌الحسنه را تسهیلات قرض‌الحسنه بدهند نه اینکه تسهیلاتی غیر از قرض‌الحسنه و با نرخ سود بالا اعطا کنند.
اختصاص ندادن منابع قرض‌الحسنه بانکها به تسهیلات قرض‌الحسنه ضد تشویق است و تاثیر عکسی بر رفتار مردم دارد و سبب کاهش پس‌انداز قرض‌الحسنه در بانکها خواهد شد.
مصباحی مقدم در خصوص استفاده از منابع صندوق توسعه ملی برای افزایش سرمایه بانک‌های دولتی می گوید: راه‌های افزایش سرمایه بانک‌های دولتی زیاد است؛ اما بهترین روش این است که بانکها مطالباتی را که قابلیت نقدشوندگی دارند، تبدیل به نقد کنند و بفروشند و نقدینگی بیشتری به دست آورند.
وی افزود: در قانون بودجه به صراحت گفته شده است تا بخشی از درآمد ارزی صندوق به افزایش سرمایه بانکها اختصاص پیدا کند.
آن چه از گفته های مسئولین امر بر می آید این است که دولت نه تنها به دنبال بهبود وضعیت بانک هاست، بلکه میخواهد با بهبود بازار سرمایه راه را برای گسترش راه های پس انداز هموار کند.
وزیر امور اقتصادی ودارایی در این باره گفت : باید ظرفیت های مکمل بازارهای پول و سرمایه و بیمه را مورد توجه قرار دهیم و نظام تامین مالی کشور از بانک محوری خارج شود.
سید شمس الدین حسینی افزود : بازار سرمایه باید به کمک بخش تولید کشور بیاید ، سهم مشخصی در تامین مالی بنگاه های تولیدی داشته باشد و به هدایت نقدینگی به سمت تولید واقعی کمک کند.
در شرایطی که فضای مناسبی برای پس‌انداز و سرمایه‌گذاری تعریف نشده باشد، منابع مالی موجود به بازار مصرف سرازیر می‌شوند که این امر حاصلی جز افزایش لجام‌گسیخته نرخ تورم به‌دنبال نخواهد داشت
وی راه اندازی بازار فرابورس را در کمک به بخش پولی کشور موثر دانست و گفت : در خیلی از پذیره نویسی ها و تجهیز منابع بخش های مختلف اقتصادی آثار مثبت زیادی دیدیم و خیلی از شرکت ها سهامشان را در انجا عرضه کردند و با ابزاری مانند صکوک (اوراق قرضه اسلامی) به تامین مالی برخی شرکت ها کمک شد.
وی این ادعا را که توسعه بازار سرمایه به کاهش اقبال به بازار پول منجر می شود ، رد کرد و گفت : گسترش بازار سرمایه باعث هم افزایی در بازار پول خواهد شد و با گسترش نهادها وابزارهای جدید که در بازار پول و سرمایه مشترک هستند به تامین مالی در اقتصاد ایران کمک خواهند کرد و یکی از مسائلی که در اقتصادی ایران باید پیشرفت کند شیوه ها ، ابزار و نهادهای تامین مالی است.
حسینی گفت : گسترش بازار تامین مالی می تواند به ساماندهی و تشویق طرف های عرضه و طرف های تقاضای منابع مالی کمک کند تا با افزایش پس اندازها و ظرفیت تسهیلات دهی از طرح های ایجاد و توسعه بنگاه های اقتصادی و رونق تولید پیشتیبانی شود.
وی تاکید کرد : شبکه بانکی کشور طبق قانون عملیات بانکی بدون ربا به عنوان واسط عمل می کند و با جذب پس اندازها و تجهیز انها به نفع بنگاه های اقتصادی و تولیدی ، نقش تامین مالی را در قالب تسهیلات دهی ایفا می کند اما بازار تامین مالی نباید به این شبکه محدود شود.
حسینی اظهار داشت : بانک ها می توانند در توسعه بازار سرمایه نقش مهمی داشته باشند و بازار سرمایه هم می تواند از ابزارهایی که به نوعی ابزار مشترک بازار پول و سرمایه است ، مانند اوراق مشارکت ، پشتیبانی کنند.
وی با اشاره به راه اندازی ابزارهایی مانند صکوک گفت : امسال شرکت های بزرگ و حتی متوسط می توانند از طریق صکوک اجاره و استصناع ( اجازه ساخت) هم از تامین مالی بازار سرمایه استفاده کنند ، حضور مردم هم در بازار سرمایه بیشتر می شود و بازار سرمایه بزرگ تر خواهد شد.
باید صبر کرد و دید که این وعده ها تا چه اندازه محقق می شود. به ویژه اینکه در آستانه مرحله دوم هدفمندی یارانه ها هستیم که می تواند برای بازار پول و بازار سرمایه در حکم نعمت و نقمت توأمان باشد.
فرآوری: ریحانه حمیدی فر بخش اقتصاد تبیان
منابع: تابناک، خبر آنلاین، سایت خبری بانک و بیمه
