وزن کلمات

ما در قواعد عربی برای ساختن کلمات از یک اصول و قواعدی پیروی می کنیم و بر مبنای آن ها کلمات را می سازیم.

اولین گام برای شناختن اصول ساختن کلمات این است که بدانیم:

همه ی کلمات در زبان عربی دارای یک ریشه ی اصلی هستند که آن ریشه ی اصلی معمولاً سه حرف می باشد.

( البته کلماتی هم وجود دارند که ریشه ی اصلی آن ها بیش از سه حرف می باشد که خارج از مبحث ماست )

یعنی تمامی اسماء و فعل های موجود در عربی را باید ریشه یابی کرد تا به حروف اصلی آن دست یافت.

در زبان عربی به جای این سه حرف اصلی، حروف ف، ع، ل را قرار داده اند و چنین گفته می شود که کلمات از سه حرف اصلی " فَعَلَ " تشکیل شده اند.

افزون بر این سه حرف اصلی، حروف زائدی هم وجود دارد که از طریق این حروف زائد، نوع کلمات با دیگری متفاوت می شود.

اکنون با توجه به آیات شریفه ی زیر حروف اصلی هر کلمه را استخراج می کنیم:

وَ عَلَََّمَ ءادَمَ الأسماءَ ( بقره – 31 )

( تمامی علم اسماء را به آدم آموخت )

عَلَّمَ : حروف اصلی ( ع ، ل ، م )

ء ادم : حروف اصلی ( ء ، د ، م )

الأسماء : حروف اصلی ( ء ، س ، م )

یَغفِرُ لِمَن یَشاءُ و یُعَذّبُ مَن یَشاءُ و اللّهُ غفورٌ رحیمٌ ( آل عمران – 129 )

( هرکس را بخواهد می آمرزد و هر کس را بخواهد مجازات می کند و خداوند آمرزنده ی مهربان است )

یغفرُ : غ ، ف ، ر

یشاء : ش ، ی ، ء

یعذّب : ع ، ذ ، ب

غفور : غ ، ف ، ر

رحیم : ر ، ح ، م

دوستان خوبم شاید تشخیص حروف اصلی کلمات در ابتدا کمی برایتان مشکل باشد امّا بدانید چنان چه در سطوح بالاتر به طور مفصل با آن آشنایی پیدا کردید، به راحتی می توانید آن ها را تشخیص دهید اما آن چه در اینجا ضرورت دارد این است که یک آشنایی اندک با آن ها پیدا کنید.

حتماً با برخی از کلمات برخود کرده اید که وزن آن ها بر وزن " فاعل " است مثل : فاضل ، حامد این کلمات را در عربی با عنوان " اسم فاعل " یاد می کنیم.

اسم فاعل : یعنی کلمه ای که کننده ی کار می باشد.

اکنون به اسم های فاعل دقت کنید :

هو خیرُ النّاصرین ( آل عمران – 150 )

( او بهترین یاری دهندگان است ) .

ناصر : از سه حرف اصلی " ن ، ص ، ر " تشکیل شده و یک اسم فاعل است.

غافر الذَّنبِ و قابِلِ التَّوبِ شدید العقاب ( غافر – 3 )

( خداوندی که آمرزنده ی گناه ، پذیرنده ی توبه و دارای مجازات سختی است )

غافر : اسم فاعل با سه حرف اصلی " غ ، ف ، ر "

قابل : اسم فاعل با سه حرف اصلی " ق ، ب ، ل "

سَأَلَ سائلٌ بعذابٍ واقع ( معارج – 1 )

( تقاضا کننده ای تقاضای عذابی کرد که واقع نشدنی است )

سائل : اسم فاعل از " س ، ء ، ل "

واقع : اسم فاعل از " و ، ق ، ع "

للکافرین لَیسَ لَه دافع ( معارج – 2 )

( برای کافران هیچ دفع کننده ای از عذاب نیست )

دافع : اسم فاعل از " د ، ف ، ع "

کافر : اسم فاعل از " ک ، ف ، ر "

اما از این حروف اصلی می توان کلمات دیگری نیز ساخت که وزن های متفاوتی داشته باشند مانند : " مشهور " ، این کلمه بر وزن " مفعول " ساخته شده و لذا در عربی بدان اسم مفعول می گوئیم.

اسم مفعول اسمی است که کاربر روی آن واقع شده است.

طاعَةٌ و قَولٌ مَعروف ( محمد – 21 )

" اطاعت و سخن سنجیده ( برای آنها بهتر است) "

معروف : اسم مفعول از حروف " ع ، ر ، ف "

و لو تَری إِذا الظّالمون موقوفونَ عندَ رَبّهِم ( سبأ – 431 )

( اگر ببینی هنگامیکه این ستمکاران در پیشگاه پروردگارشان ( برای حساب و مجازات ) نگه داشته شده اند )

الظالم : اسم فاعل از سه حرف " ظ ، ل ، م "

موقوف : اسم مفعول از سه حرف " و ، ق ، ف "

جُندٌ ما هُناکَ مَهزومٌ مِنَ الاَحزاب ( ص – 11 )

( اینها لشکر کوچک شکست خورده ای از احزابند )

اکنون خود را بیازمائید و سعی کنید پیش از آنکه به پاسخ نگاهی بیاندازید، گزینه ی صحیح را بیابید:

هو خَیرُ ... ( المرزوقین ، الرّازقین ، یرزق ) – ( سبأ – 39 )

( او بهترین روزی دهندگان است )

گزینه ی صحیح، " الرّازقین " می باشد زیرا خداوند روزی دهنده است که اسم فاعل بیانگر این معناست.

إِهدِنَا الصّراط المستقیم، صراط الذین أنعمت علیهم غیر ... علیهم ( المغضوب ، الغاضب ، الغضب ) ( حمد – 6 و 7 )

( ما را به راه راست هدایت فرما ، راه کسانی که به آنها نعمت داده ای نه آنان که بر آنها خشم گرفته شده ( مرود غضب واقع شده اند )

" المغضوب " گزینه ی صحیح ماست ، زیرا مورد غضب واقع شدگان، اسم مفعول است.

و الطَّیرُ ... کلُّ له أَوّاب ( حاشرٌ ، حشر ، محشورةٌ ) ( ص – 19 )

پرندگان مسخر او شدند و همگی به سوی او باز می گردند )

" تسخیر شده " معنای اسم مفعول را می رساند لذا باید گزینه ی صحیح " محشورة " باشد.

و عند هم ... الطّرف أتراب ( قاصرات ، مقصورات ، مقصورون ) ( ص – 52 )

( و نزد آنان همسرانی است که تنها چشم به شوهرانشان دوخته اند و همسن و سانند) .

در این آیه ی شریفیه ، ویژگی حوریان بهشتی را بیان کرده اند و لذا اسم فاعل می باشند و گزینه ی اول پاسخ ما می باشد.

با این سه حرف " ف ، ع ، ل " اسامی دیگری از جمله صفت نیز ساخته می شود مانند: " قدیر ، رحیم ، کریم "

اکنون به آیات زیر توجه نمائید:

و أنت علی کلّ شی ءِ شهید ( مائده – 117 )

( و تو بر هر چیز گواهی )

شهید: صفت مطلق از حروف " ش ، ه ، د "

فإنَّکَ أَنتَ العزیزُ الحکیم ( مائده – 118 )

( و تو قطعاً دانا و حکیمی )

العزیز: صفت مطلق از حروف  " ع ، ز ، ز "

الحکیم: صفت مطلق از حروف " ح ، ک ، م "

مرکز یادگیری سایت تبیان

تهیه: فاطمه شیرزاده - تنظیم: یگانه داودی