هنر کاشی کاری

بشر از دیرباز می کوشید با مواد اولیه ای که در نزدیک محل زندگی اش بود دست به ابداعات و ابتکارات ویژه ای بزند. این ابتکارات شامل ساختن انواع بناها، انواع ظروف و ابزارآلات و وسایل مورد نیازشان بود. البته این ابدعات و ابتکارات در هر کشوری به نحوه ای خاص اجرا می شد و ویژگی های مخصوص به خود را داشت. ایرانیان از قدیم الایام از ابداعات قبال مختلف در کشورها به نحوی استفاده می کردند که کاملا ایرانی باشد یعنی اگر کم و کاست و یا ضعفی در آن می دیدند از آن می کاستند یا به آن می افزودند و بعد آن را به بهترین شکل ارائه می دادند. تزئینات هم یکی از همین ابداعاتی بود که ایرانیان به بهترین نحو در بناهای خود مورد استفاده قرار می دادند. کاشی یکی از همین عناصر تزئینی است که هم در نمای بیرونی و نمای داخلی و هم درقسمت های مختلف بناها استفاده می شده است. در کل، ایران موطن اصلی کاشی می باشد. کاشی ها در ایران در طی دوره های مختلف تاریخی چه از نظر نحوه ی ساخت و چه از نظر شکل و شمایل دچار تغییرات بسیاری شده است در ایران در دوره های ایلخانی و تیموری و صفویه هنر کاشی کاری به اوج خود رسید. کاشی فرآورده های سرامیکی است که به علت پخته شدن در دمای معین به حالت نیمه شیشه ای در می آید و خاصیت جذب آبش کم و در برابر ضربه، ساییدگی و فشار مقامت لازم را پیدا می کند. انواع کاشی شامل : کاشی معرق، هفت رنگ، معقلی، زرین فام، مینایی و .. است.

کاشی ها در عهد هخامنشیان به صورت آجر لعاب دار ظریفی که رنگ های آن شامل زرد، سبز و قهوه ای بود و نقوش به کار رفته در روی این کاشی ها به شکل سیمرغ و حیوانات خیالی مثل گریفین و نقوش انسانی بود. در دوره ی اشکانیان به دلیل ناشناخته ماندن معماریشان به نحوه گسترده ای از خشت و آجر لعاب دار استفاده نشد و بیش تر در روی تابوت ها و سفالینه ها روی جدا داخلی و خارجی بیش تر از لعاب استفاده می شد و رنگ های لعاب ها، سبز و آبی فیروزه ای بود. در زمان ساسانیان به همان شیوه زمان هخامنشیان فن کاشی کاری ادامه پیدا کرد البته با لعاب ضخیم تر اما در زمان ساسانیان برای تزئین دیوار بناها هنر موزاییک سازی نیز متداول شد.

در زمان سلجوقیان سفالگران در روی کاشی و هم ظروف سفالین به شکل یکسان کار می کردند و کاشی مورد استفاده در زمان سلجوقیان خشت کاشی نام داشت. بر روی کاشی و ظروف سفالین کلمات قصار و احادیث و گفته های بزرگان و ضرب المثل به شیوه ی کوفی نوشته می شد، کاشی ها به اشکال مختلفی ساخته می شدند مانند مربع، کوکبی، ستاره و چند ضلعی. در اواخر دوره سلجوقی هنر سفالگری به عالی ترین مراحل تکامل خود رسید و همچنین استفاده از کاشی زرین فام در اواخر دوره سلجوقی رواج یافت و در زمان ایلخانیان به اوج خود رسید، تصاویر منقوش روی این کاشی شامل انسانی، حیوانی، گیاهی بود. حکام ایلخانی بعد از حمله به ایران، بناهای ویران شده را خود دوباره مرمت کردند و به احیا صنعت کاشی کاری پرداختند. در این دوره رنگ های زرد و نیلی و قهوه ای و سیاه و سفید هم مورد استفاده قرار می گرفت.

در اوایل قرن هفتم تکنیک کاشی مینایی به وجود آمد اما در زمان ایلخانیان از بین رفت و لاجوردینه به وجود آمد، لاجوردینه سفالی است که بعد از قالب ریزی با رنگ های سفید و لاجوردی و گاهی فیروزه ای لعاب داده می شد و بعد از اضافه کردن رنگ قرمز و قهوه ای بر روی لعاب دوباره در معرض حرارت قرار می گرفت. کاشی ها در زمان ایلخانیان دارای تصاویری چون اژدها، گل نیلوفر و ققنوس بودند، نقشمایه های انسانی هم از نقوشی بود که برای تزئینات روی کاشی استفاده می شد، در دوره ی ایلخانیان هم به روش نسخ روی کاشی ها اشعار فارسی و آیات قرآن می نوشتند. در زمان تیموریان کاشی معرق که به گل و بوته که نزد اروپاییان به موزاییک شهرت داشت، پدید آمد که البته این کاشی، تکنیک وقت گیری بود. ولی از نظر درجه استحکام و زیبایی از کاشی های دیگر برتر بود. رنگ های به کار رفته در این کاشی ها شامل سفید، آبی تیره و سبز و پرتغالی و آبی فیروزه ای بود. بعد از انقراض حکومت تیموریان حکومت صفوی با شاه اسماعیل اول آغاز شد، آثار شکیل ولی از لحاظ ساختمانی بی اهمیت از دوره ی او باقی است. در زمان صفویان کاشی هفت رنگ به اوج خود رسید و در بناها گاهی تلفیقی از هفت رنگ و معرق به کار می رفت مانند مسجد شیخ لطف الله و مسجد شاه. مدارس و مساجد صفویه با پوشش کاشی در داخل و خارج تزئین می شد، طرح های اسلیمی و ختایی از طرح های مرسوم بر روی کاشی هفت رنگ بود. همچنین نقوش مانند منظره و به تصویر کشیدن افرادی در باغ و جنگیدن حیوانات از جمله نقش های مورد استفاده در کاشی هفت رنگ بود. در زمان صفویه شیوه نگارش نسخ و ثلث بود. در زمان پس از عهد صفویه سفالگری رو به زوال رفت و کاشی کاری بیش تر از سفال مورد توجه قرار گرفت.

در زمان زندیه کاشی هایی به رنگ صورتی اجرا شد. هنر کاشی کاری در زمان زندیه و به خصوص قاجاریه از هنر غرب بسیار تاثیر گرفت و نقاشی گل لندنی در این دوره ها بر روی کاشی نقش بست. در عهد قاجاریه تحولی از لحاظ رنگ و موضوع کاشی کاری پدید آمد. رنگ قرمز در کاشی ها به کار گرفته شد و موضوعات تاریخی و زندگی روزمره درباریان در کاشی ها به وجود آمد. امروزه با ورود مواد و مصالحی مانند سیمان و سنگ و ... بازار هنر کاشی کاری از رونق خود افتاده و کاشی ها نقش کمی در تزئیات بناها ایفا می کنند.

طراحی و اجرای نقش در کاشی کاری ایران در دوره اسلامی - محمود ماهرالنقش

مقدمه ای بر هنر کاشی گری ایران - محمد یوسف کیانی

روزنامه آفرینش/ گردآورنده : شیوا میرزایی- استاد : الهام محمد بیگی