واکنش حوزه علمیه
حرکت طلاب حوزه علمیه قم در واقع گرامی‌داشت سالروز 15 خرداد 1342 بود که ناگهان این مجلس به محل تظاهرات و شعار بر ضد رژیم تبدیل گشت.
طلاب حوزه علمیه قم تصور می‌کردند که مراسم پانزده خرداد در شب شانزدهم تمام خواهد شد اما با مشاهده طلاب در حصر به حمایت از آنان ادامه می‌دهند. طلاب مدرسه خان بر بالای مدرسه می‌روند و با شعار دادن علیه رژیم، حمایت خود را از طلاب محصور در فیضیه اعلام می‌دارند که با حمله مأمورین پراکنده و یا دستگیر می‌شوند.
در روزهای 15 و 16 خرداد عکس العمل خاص از طرف حوزه علمیه دیده نمی‌شود. اما روز 17 خرداد که حلقه محاصره بر طلاب ساکن در فیضیه و دارالشفاء تنگ‌تر می‌شود؛ فضلاء و مدرسین حوزه علمیه قم بیشتر به تکاپو می‌افتند.
مراجع ثلاث، آیت‌الله مکارم شیرازی و... تلاش می‌کنند تا قضیه به صورت خوب و قابل قبولی حل و فصل شود.
نمایندگان مراجع ثلاث همراه با معاون شهربانی قم و نماینده ساواک داخل مدرسه دارالشفاء شده و پیشنهاد می‌کنند که اشخاصی که مایلند بدون درگیری با نیروهای دولتی به مدرسه با منزل خود بروند از در مدرسه خارج شوند. لکن تظاهرکنندگان مقاومت می‌کنند و با دادن شعار علیه رژیم، از خروج خودداری می‌کنند.
دلیل عدم خروج آنها هم این بوده است چون آنها شاهد 18 تن از یاران خود بودند، احتمالی می‌دادند پس از خروج دستگیر شوند؛ لذا از خروج خودداری می‌کنند.
پس از دستگیری طلاب، در روز 18 خرداد عده‌ای دیگر از طلاب در منزل و کوچه آیت الله گلپایگانی تجمعی آرام در عتراض به دستگیری دوستانشان تشکیل می‌دهند.
پس از آن تعدادی از بزرگان حوزه به سمت بیت آیت الله حائری راه می‌افتند و پس از آن تعدادی طلاب هم در جلوی منزل آیت الله حائری تجمع و در نهایت وارد حیاط آیت الله حائری می‌شوند.
آیت الله حائری به نمایندگی از آیات از اطاق خارج و به طلاب قول مساعد می‌دهد که پس از تماس با مقامات مدرسه فیضیه را تحویل خواهند گرفت و با نمایندگانی جهت ملاقات با دستگیرشدگان به شهربانی قم اعزام خواهند کرد. طلاب متفرق می‌شوند و نمایندگان آیات جهت رسیدگی به مشکلات عازم شهربانی قم می‌شوند.
محور مذاکرات نمایندگان آیات و شهربانی قم در سه بند زیر خلاصه می‌شود:
الف) تسریع در پرداخت شهریه طلبه‌ها و تعطیلی درس به منظور متفرق شدن طلاب و خلوت کردن حوزه؛
ب) عیادت از مصدومین و مجروحین حادثه و ملاقات با دستگیرشدگان و کمک به خانواده آنان؛
ج) درخواست استرداد مدرسه به دستگاه روحانیت به منظور اسکان مجدد طلاب.
در مشهد نیز پس از آگاهی علما و روحانیان این شهر از جنایت های رژیم شاه در قم و زدن و كشتن و دستگیری طلاب، حوزه علمیه مشهد به عنوان اظهار همدردی با قم تعطیل شد.
برخی از اساتید آن حوزه در روز 19 خرداد سر كلاس درس طی سخنرانی، آنچه را كه در قم روی داده بود برای شاگردان درس خود بیان كردند.
حوزه مشهد در ماتم فرو رفت. شماری از روحانیان و طلاب حوزه مشهد به تظاهرات دست زدند و در پشتیبانی از امام، حوزه قم و دستگیرشدگان شعار دادند.
ساواک طی گزارشی اسامی از حجج اسلام آقایان سیدعبدالكریم هاشمی نژاد، میرزا جواد آقا تهرانی، میرزا علی فلسفی و حسینعلی مروارید ارزیابی به عنوان اساتیدی که دروس خود را تعطیل کرده اند و به شرح ماجرای قیام برای شاگردان حوزه علمیه مشهد پرداخته اند نام برد.
منابع:
کتاب حماسه خرداد 1354
مجله 15 خرداد
آرشیو اسناد بنیاد تاریخ پژوهی و دانشنامه انقلاب اسلامی
تهیه و فرآوری: فریادرس گروه حوزه علمیه
