تبیان، دستیار زندگی
هرچند ساده سازی رکن معماری اسلامی است اما این به معنای عدم تزیین کاری بناهای معماری نیست . این مقاله به شرح تزیینات بکار رفته در مساجد اسلامی می پردازد.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

تزیینات مساجد اسلامی


هرچند ساده سازی رکن معماری اسلامی است اما این به معنای عدم تزیین کاری بناهای معماری نیست . این مقاله به شرح تزیینات بکار رفته در مساجد اسلامی می پردازد.

تزیینات مساجد

با توجه به آموزه های دین اسلام، آراستن مساجد و اماکن متبرکه با تصاویر انسانی و حیوانی ، نادرست شمرده می شود. اما این به معنای زدودن هر نوع تزیین و ظریف کاری در نر اسلامی و به اصطلاح نفی هنر نیست. مساجد اسلامی دارای زیبایی ترین تزیینات کاشی و آجر  و موزاییک در جهان اندک چشم هر بیننده ای را می نوازد . نقوش اسلیمی و ختایی پر پیچ و تابش ذهن را به تجرد معنای حق می کشاند و در سیر تحول معنوی و رسیدن به آرامش  درون بسیار پر تاثر است.

به همین دلیل از همان ابتدا استفاده از تصاویر ساختمان ها و گل و گیاه و سپس کاربست طرح های انتزاعی در تزیین دیوارهای مساجد اسلامی رخ نمود.

در ایجاد این نقوش از هنرمندان هر منطقه جغرافیایی کمک گرفته شد اما ایشان مجبور به رعایت آموزه های مذهبی بودند و همین نکته باعث تغییراتی نسبت به هنر تزیین اماکن قبل از اسلام و دوره اسلامی در یک قلمرو شد. مثلا معرق کاران بیزانس داخل مسجد جامع دمشق را که به دستور ولید، خلیفه اول اموی ساخته شده بود با تصاویر ساختمانهایی در میان منظره های پر درخت آراستند. روایت شده است که این نقاشی ها ، منازل و باغ های بهشت را نشان می دهد که در انتظار ورود مسلمانان هستند. " المقدسی" ، جغرافی دان قرن دهم میلادی، که پسر یک معمار بود،  اظهار داشته است که معرق ها و کاشی ها، همه شهرها و درختان شناخته شده جهان را نشان می دهدند ، اما ممکن است که این طرح های تزیین صرفا برای زیبا کردن دیوار باشد.

به هر تقدیر، چه به عنوان نمادسازی از بهشت و چه به عنوان عنصری صرفا تزیینی ، ممنوعیت در چهره سازی انسانی، سبب شد که هنرمندان بیزانسی یکی از زیباترین مناظر طبیعت گردازانه را بر دیوار این مسجد نقش زنند که هنوز مسبب افتخار هر مسلمان است. در ادوار بعد با تکامل هنر خطاطی اسلامی استفاده از انواع خطوط کوفی، نسخ و ثلث برای آراستن بنای مسجد با آیات قران مجید سود جسته شد و بدین ترتیب تزیین بنا با نقوش ابنیه و گیاه و درخت به دست فراموشی سپرده شده و منسوخ گشت.

به هر تقدیر، چه به عنوان نمادسازی از بهشت و چه به عنوان عنصری صرفا تزیینی ، ممنوعیت در چهره سازی انسانی، سبب شد که هنرمندان بیزانسی یکی از زیباترین مناظر طبیعت گردازانه را بر دیوار این مسجد نقش زنند که هنوز مسبب افتخار هر مسلمان است. در ادوار بعد با تکامل هنر خطاطی اسلامی استفاده از انواع خطوط کوفی، نسخ و ثلث برای آراستن بنای مسجد با آیات قران مجید سود جسته شد و بدین ترتیب تزیین بنا با نقوش ابنیه و گیاه و درخت به دست فراموشی سپرده شده و منسوخ گشت.

تزیینات مساجد اسلامی

بغیر از تزیین دیوارها، داخل فضای مساجد نیز از تزیین خالی نماند. در این میان پر زرق و برق ترین دکوراسیون مسجد، در بخش محراب، جایگاه نماز متمرکز است. محراب معمولا رو به روی ورودی مسجد و روبه کعبه قرار دارد. اصل و منشا محراب ناشناخته است. معمای اصلی محراب هرچه باشد در قرون بعدی برخی ها آن را به صورت نوعی دریچه نمادین به سوی جهان روحانی تلقی و تفسیر کردند و همین امر باعث بالا رفتن جایگاه تقدس در آن شد. هرچند که محراب مساجد اسلامی با محراب مقدس مسیحی به کل متفاوت است و از آن معنای تقدس خالی است. در تفکر اسلامی کل مکان مسجد مقدس است و این محدود به محراب نیست. به هر تقدیر، در دوران های اولیه اغلب اوقات طاق محراب و دیوار دور و بر آن با مرمر رنگی یا گچ بری تزیین می شد. به عنوان نمونه محراب مسجد جامع " کوردوبا" نمونه ای بی نظیر از تزیینات معرق و کاشی ارائه می کند که به دست کاشی کاران بیزانس بنا شده است و شاید عمدا به تقلید از اولین طرح تزیینی اموی در مسجد جامع دمشق ساخته شده باشد.

شاید بتوان گفت اوج تزیینات محراب در ایران دوران ایلخانی صورت پذیرفت. محراب گچبری وقف شده از سوی پادشاه ایلخانی " الجایتو "، که بعد از گرویدن به اسلام به سلطان محمد خدابنده تغییر نام داد، برای مسجد جامع اصفهان ساخته شد که به دلیل ظرافت در ساخت و پرداخت اشکال ظریف اسلیمی گچبری در جهان بی نیر است. از قرن سیزدهم به بعد ، محراب های بی نظیر و زیبایی در مساجد ایرانی بوجود آمد که با کاشی های زرین فام آراسته شده بودند.

تزیینات مساجد اسلامی

از دیگر اجزای دکوراسیون مساجد که در اجرای عناصر تزیین مورد توجه ویژه بود، می توان به منبر مسجد اشاره کرد. منبر معمولا از سنگ یا چوب ساخته می شد و بسیار بزرگ و پر تزیین ساخته می شد. برای مثال ممکن بود در تزیین آن از انواع عاج، صدف، و انواع چوب با رنگهای متنوع، خاتم و ... استفاده شود. در واقع منبرها، نوعی معماری کوچک نمایی بودند که در مقایسی کوچک تر، اشکال و مضامین تزیینی بنای پیرامون خود را منعکس می کردند. منبر در دوران اولیه نمادی از قدرت سیاسی بود و اوامر حاکم از منبر صادر می شد. از این رو برخی اوقات برای اظهار نارضایتی از رفتار و عملکرد حاکم، منبر مورد حمله قرار می گرفت و ویران می شد.

از دیگر عناصر تزیینی مساجد اسلامی، چراغدان های این اماکن است . با توجه به جایگاه نور در تفکر عرفانی اسلامی، چراغدان های شیشه ای که از سقف مساجد آویخته می شد دارای انواع طلاکاری و تزیینات شیشه کاری است. " آرنولد فون هارف" شوالیه آلمانی که در دهه 1490میلادی از اورشلیم دیدن کرده، در خاطراتش به وجود پانصد چراغ روشن در قبه الصخره اشاره می کند. اوج تولد چراغ های لعابی و طلاکاری شده خاص مساجد در قرن های سیزدهم و چهاردهم تحت حمایت امیران و سلاطین مملوک بود. این چراغ ها که با زنجیرهایی از سقف آویزان بودند ، بدنه و گردن گشاد داشتند و شعله ای در گردن آن ها روشن بود .

از دیگر عناصر تزیینی در مساجد می توان به فرشهای بکار رفته در مساجد، کرسیها،  مقصوره  و مناره و گلدسته در مساجد اشاره کرد.

شرح تصاویر:

1- تصویر موزایک کاری مسجد جامع دمشق

2- محراب گچبری الجایتو واقع در مسجد جامع اصفهان

3- چراغدان قندیل ، با تزیینات طلاکاری

سمیه رمضان ماهی

بخش هنری تبیان


منبع:

هنر اسلامی/ روبرت ایروین/ ترجمه رویا آزادفر/ انتشارات سوره مهر