فعل و انواع آن

ما در طرح های گذشته درباره ی اقسام کلمه و انواع اسم صحبت کردیم  اکنون در این طرح می خواهیم با انواع فعل آشنا شویم.

همان طور که می دانیم فعل یکی از انواع کلمه است و نیز می دانیم که فعل لفظی است که بر حالت یا انجام کاری در یکی از سه زمان ماضی ( گذشته )، مضارع ( حال ) و ( مستقبل آینده ) دلالت دارد.

درباره ی هر یک از این افعال به طور مفصل سخن گفتیم! ما در این جا قصد داریم درباره ی انواع فعل از نظر ریشه ی آن صحبت کنیم.

انواع فعل:

1-   ثلاثی: فعل ثلاثی به فعلی گفته می شود که ریشه ی اصلی آن از سه حرف تشکیل شده باشد مانند: ضَحِکَ ( خندید )

2-   رباعی: به فعلی گفته می شود که ریشه ی اصلی آن از چهار حرف تشکیل شده باشد مانند: زَلزَلَ ( لرزید )

چون فعل رباعی مورد بحث ما نیست، در همین حد از آشنایی بدان اکتفا می کنیم.

اما فعل ثلاثی که خود به دو دسته تقسیم می شود:

1-   ثلاثی مجرد: فعلی است که صیغه ی ماضی آن تنها از سه حرف تشکیل شده است مانند: کَتَبَ، یَکتُبُ

2-   ثلاثی مزید: فعلی است که صیغه ی ماضی آن علاوه بر سه حرف اصلی، دارای حرف یا حروف زائد نیز می باشد مانند: أَکرَمَ، یُکرِمُ، إِکرام

ثلاثی مزید دارای هشت صیغه می باشد که در زیر بدان اشاره می کنیم:

1-             أَفعَلَ              یَفعِلُ                             إِفعال

مانند:  أَکرَمَ               یُکرِمُ                             إِکرام

2-            فاعَلَ              یُفاعِلُ                           مُفاعَلَة

مانند:  کاتَب              یُکاتِبُ                          مُکاتَبَة

3-            فَعَّلَ               یَفَعِّلُ                            تَفعیل

مانند:  رَکَّزَ                یُرَکِّزُ                             تَرکیز

4-            تَفَعَّلَ                یَتَفَعَّلُ                         تَفَعُّل

مانند: تهاجَمَ               یَتَهاجَمُ                       تَهاجُم

5-            تَفاعَلَ              یَتَفاعَلُ                        تَفاعُل

مانند: تهاجَمَ              یَتَهاجَمُ                        تَهاجُم

6-            اِفتَعَلَ               یَفتَعِلُ                         اِفتِعال

مانند: إحتَسَبَ           یَحتَسِبُ                       إحتِساب

7-           اِنفَعَلَ               یَنفَعِلُ                          إِنفِعال

مانند: إنسَحَبَ            یَنسَحِبُ                      إِنسِحاب

8-           اِستَفعَلَ            یَستَفعِلُ                      إِستِفعال

مانند: إستَغفَرَ            یَستَغفِرُ                        إِستِغفار

اکنون به انواع افعال ثلاثی مجرد و مزید در آیات شریفیه ی زیر دقت کنید:

بَشِّرِ المُنافینَ بِأَنَّ لَهُم عذاباً ألیما ( نساء – 138 )

( به منافقان بشارت ده که مجازات دردناکی در انتظار آن هاست )

بَشّرِ: فعل امر مفرد مذکر مخاطب از باب تفعیل / ثلاثی مزید

ذلک بما قَدَّمَت یداکَ و إنَّ اللّه لَیسَ بِظَلّامٍ لِلعَبید ( حج – 10 )

( این در برابر چیزی است که دست هایتان از پیش فرستاده و خداوند هرگز به بندگان ستم نمی کند )

قَدَّمَت : فعل ماضی مفرد مۆنث غایب از باب تفعیل / ثلاثی مزید

هذا خَصمانِ اختَصَموا فی رَبّّهِمِ فَالّذین کَفَروا قُطِّعَت لَهُم یثابٌ مِن نارٍ ( حج – 19 )

( این دو گروه دشمن یکدیگرند که درباره ی پروردگارشان به مخاصمه و جدال پرداختند، کسانی که کافر شدند لباس هایی از آتش برای آن ها بریده شده است )

اِختَصَموا : فعل ماضی جمع مذکر غایب از باب افتعال / ثلاثی مزید

کفروا : فعل ماضی جمع مذکر غایب / ثلاثی مجرد از ریشه ی " کَفَرَ "

قُطِّعَت : فعل ماضی مجهول، مفرد مۆنث غایب از باب تفعیل / ثلاثی مزید

   مَنِ اهتَدی فَإنَّما یَهتَدی لِنَفسِه وَ مَن ضَلَّ فَاِنَّما یَضِلُّ عَلَیها و لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزرَ أُخری ( اسراء – 15 )

( هر کس هدایت شود به نفع خود هدایت می یابد و آن کس که گمراه گردد به زیان خود گمراه می شود و هیچ گناهکاری بار گناه دیگری را به دوش نمی کشد )

اِهتدی : فعل ماضی مفرد مذکر غایب از باب افتعال / ثلاثی مزید

یهتدی : فعل مضارع مفرد مذکر غایب از باب افتعال / ثلاثی مزید

ضَلَّ : فعل ماضی مفرد مذکر غایب / ثلاثی مجرد

تَزِرُ : فعل مضارع مفرد مۆنث غایب / ثلاثی مجرد از ریشه ی " و ، ز ، ر "

  فَلَّما ذَهَبَ عَن إِبراهیمَ الرَّوعُ و جاءَتهُ البُشری یُجادِلُنا فی قَومِ لوطٍ ( هود – 74 )

( هنگامیکه ترس ابراهیم فرو نشست و بشارت به او رسید درباره ی قوم لوط با ما مجادله می کرد )

ذَهَبَ : فعل ماضی مفرد مذکر غایب / ثلاثی مجرد

جاءَت : فعل ماضی مفرد مذکر غایب / ثلاثی مجرد

یَجادِلُ : فعل مضارع مفرد مذکر غایب / از باب مفاعَلَة / ثلاثی مزید

إِلّا الَذین عاهَدتُم مِنَ المُشرِکینَ ثُمَّ لَم یَنقُصوکُم شیئاً و لَم یُظاهِروا عَلَیکُم أَحداً ( توبه – 4 )

( مگر کسانی از مشرکان که با آنها پیمان بستید و چیزی از آن را در حق شما فرو گذار نکردند و هیچ کس را بر ضدّ شما تقویت نکردند )

عاهَدتُم : فعل ماضی جمع مذکر مخاطب از باب مفاعَلَة / ثلاثی مزید

لَم یَنقٌصوا : فعل مضارع مجزوم " به لم " جمع مذکر غایب / ثلاثی مجرد از ریشه ی " ن، ق، ص "

لم یُظاهِروا : فعل مضارع مجزوم به " لم " جمع مذکر غایب از باب مفاعَلَة / ثلاثی مزید

فَإِذا النسَلَخَ الأشٌهُر الحُرُمُ فَاقتُلوا المُشرکینَ حیث وَجَدتُموهم ( توبه – 5 )

( و هنگامی که ماه های حرام پایان گرفت، مشرکان را هر کجا یافتید به قتل برسانید )

إِنسَلَخَ : فعل ماضی مفرد مذکر غایب / ثلاثی مزید از باب " انفعال "

اُقتُلوا : فعل امر جمع مذکر مخاطب / ثلاثی مجرد از ریشه ی " ق، ت، ل"

وَجَدتُم : فعل ماضی جمع مذکر مخاطب / ثلاثی مجرد از ریشه ی " و، خ، د "

موفق باشید

مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: فاطمه شیرزاده