فرشته ها هم اختیار دارند؟

موجودی به نام فرشته

در روایات و آیات قرآن کریم اشاره به موجودی به نام فرشته شده است که هر یک از ما بنا به درجه ای از شناخت و معرفتمان نسبت به آن، تصوری از آنان در ذهنمان داریم امّا گاهی نسبت به وجود واقعی او دچار شک و تردید شده و آن را افسانه و  داستان پنداشته و یا وجود فرشته را به عنوان نماد قبول می کنیم. اما واقعیت چیز دیگری است و فرشتگان وجود حقیقی دارند.

آیات قرآنی که اشاره به فرشته دارند:

خداوند از فرشتگان و مردم رسولانی را برگزید( حج 75) فرشتگان را به همراه روح که از امر است بر کسانی از بندگانش که می خواهد نازل می کند.(نحل 2) موقعی که پروردگار تو به فرشتگان گفت من خلیفه ای را در روی زمین قرار می دهم ( بقره 30) فرشتگان خدا را تسبیح می کنند؛ ما با ستایشت تسبیح می گوییم و ترا تقدیس می نماییم ( بقره 30) و بر خدا سجده می کنند هر چه که در آسمان ها و زمین است و فرشتگان(نحل 49) تمامی این آیات بیانگر این است که فرشتگان به عنوان موجوداتی از خلایق پروردگار وجود دارند.

نهج البلاغه و فرشته:

حضرت علی(علیه السلام) نیز در کلام خویش اشاراتی به این موضوع داشته و درخطبه اول نهج البلاغه پس از آنکه خلقت آسمان ها را شرح می دهد می فرمایند: آنگاه خداوند میان آسمان های بلند را شکافت و آن را از انواع مختلف فرشتگان خود پر کرد بعضی از ایشان در سجودند و رکوع نمی کنند و برخی در رکوع اند و بر پا نمی ایستند و گروهی در صف ایستاده و حرکت نمی کنند و دسته ای تسبیح می گویند و خسته نمی شوند. ایشان را خواب در دیدگان و اشتباه در عقل ها و سستی در بدن ها و بی خردی فرا نمی گیرد. طایفه ای امین وحی خدا و ترجمان به سوی پیغمبرانش می باشند و برای رساندن حکم و فرمانش آمد و رفت می کنند.

همچنین حضرت در خطبه 90 می فرماید: «سپس برای ساکن کردن در آسمان هایش و آبادانی قسمت اعلایش فرشتگان را در راه های وسیع میان آسمانها و گشادگی های فضای آن جای داد و بین آن راه های گشاده ، آواز تسبیح کنندگان از ایشان در مکان های پاک و پشت پرده های عظمت بلند است.»

توصیف فرشتگان:

در جملات این خطبه ها چندین مسئله درباره فرشتگان مطرح شده است:

1. چگونگی فعالیت و عبادت فرشتگان: سجده، رکوع، صف کشیدن، امین وحی بودن، زبان هایی برای پیامبران، تسبیح، فعالیت در اجرای قضا و اوامر الهی، نگهبانی بندگان، نگهبانی درهای بهشت

2. مشخصات وجودی فرشتگان: در این باره باید گفت فرشتگان موجودات مجرد هستند یعنی مثل موجودات خاکی و زمینی از ماده، بهره ای نداشته و منزه از ماده و خواص آن هستند. انسان ها به دلیل همین مادی بودن دارای محدودیت های مکانی هستند چرا که ماده برای موجودات حدّی را متعین می سازد اما فرشته که از ماده بهره ای ندارد و مجرد است تزاحمی نیز در وجودش نیست و ممکن است این فرشتگان عامل جریان موجودات و رویدادهای زمینی و آسمانی باشند چرا که فرشته را به عنوان مرتبط با عرش الهی در روایات دانسته اند.

3. وضع درونی فرشتگان: خسته نمی شوند، نمی خوابند، عقول آنها دچار خطا نمی شود، فراموشی راهی به آنها ندارد، درباره خداوند توهم تصویر ندارند، صفات مخلوقات را به خداوند نسبت نمی دهند، خداوند را محدود به مکان ها نمی کنند، با مثال و نظیر به او اشاره نمی نمایند.

آیا فرشته اختیار دارد؟

فرشتگان نیز از نوعی اختیار بهره مند می باشند گرچه جنبه نورانیت آنها غلبه دارد. فرشتگان نور و عقل محض هستند و این منافاتی با داشتن مسئولیت و تکلیف ندارد. اگر فرشتگان مانند جمادات محض باشند که هیچ گونه آگاهی یا اختیاری ندارند نمی توانند شایسته این امتیازات باشند. البته به جهت تقرّبی که به خدا دارند استفاده آنها از اختیارشان همیشه در راه خیر و کمال بوده. دستور خداوند به فرشتگان برای سجده به حضرت آدم نیز بیانگر این مسئله است که آنان از درجه ای از اختیار بهره مند هستند که مکلف به سجده شده اند چرا که تکلیف در جایی معنا پیدا می کند که اختیار وجود داشته باشد.

فرشتگان برترند یا انسان ها؟

حضرت امیر در خطبه 109 می فرمایند: آن فرشتگان داناترند به خداوند سبحان از انسان ها و خائف ترند از انسان ها به خدا و مقرب تر از انسان ها به خدا می باشند. از یک سو با نظر به بعضی منابع اسلامی برتری و فضیلت به برخی از انسان ها نسبت داده شده است و از طرف دیگر از این کلام امام بر می آید که فرشتگان از انسان برترند. در این باره باید گفت: اگر انسان ها با تهذیب نفس سیر کمال را در نوردند، به دلیل اینکه از غرایز حیوانی خود عبور کرده و دراین راه مشقت ها و رنج های بی شماری را تحمل کرده اند لذا می توان گفت بر فرشتگان برتری دارند و اینکه حضرت امیر می فرمایند فرشتگان معتبرترین و داناترین  مخلوقات به خداوند هستند به این دلیل است که علم و صفات فرشتگان هیچگونه آلودگی ندارد و در ارتباط مستقیم تری با خدا هستند. احتمال دیگر این است که منظور از داناتر و مقرب تر بودن از دیگر مخلوقات، انسان های معمولی باشد نه انسان های رشد یافته ای که با تحمل رنج ها خود را به بارگاه حضور الهی رسانیده اند.

منابع:

1. نهج البلاغه ترجمه دشتی

2. تقسیر نهج البلاغه ، محمد تقی جعفری، ج 2و 20

3. رابطه نهج البلاغه با قرآن ، سید جواد مصطفوی، بنیاد نهج البلاغه