گذر ناهید در گذر زمان

اما 8 ، 105.5 ، 8 و 121.5 سال، تنها الگوی تکرار گذر سیاره ناهید نیست. (این رشته اعداد به این معناست که برای مثال بین گذر اول و دوم 8 سال فاصله و بین گذر دوم و سوم 105.5 سال و بین گذر سوم و چهارم 8 سال فاصله است و همین طور تا آخر این چرخه ادامه پیدا می کند.) بیش از سال 1518، این الگو به صورت 8 ، 113.5 ، 8 و 121.5 سال بوده است. البته الگوی کنونی تا سال 2846 ادامه خواهد داشت تا اینکه الگوی جدیدی به صورت8 ، 105.5 ، 8 و 129.5 سال جایگزین آن خواهد شد.

نگاهی به گذرهای پیشین و آینده ناهید

در تاریخ نجوم اسلامی، گزارش هایی از منجمان مختلف درباره رصد و ثبت این پدیده وجود دارد. بررسی تطبیقی بسیاری از این گزارش ها با دیگر واقعیت ها نشان از اشتباه گزارش دهندگان دارد، اما گزارشی که ابن سینا درباره این پدیده دارد بسیار متفاوت و قابل توجه است و اگر قابل اثبات نباشد، قابل رد کردن هم نیست.

ابن سینا در فصل هیات کتاب شفای خود به ستاره شناسی می پردازد و در خلال یکی از بحث های خود به بحثی قدیمی اشاره می کند که در آن درباره جایگاه فلک زهره و عطارد بحث شده است. ابن سینا استدلال می کند که فلک زهره باید میان فلک خورشید و زمین قرار داشته باشد و سپس در پاسخ به نظر مخالفانی که معتقد بودند در صورت این ادعا باید به طور منظم شاهد گذر زهره از مقابل قرص خورشید باشیم می نویسد: «دلیل بر این امر وجود ندارد، چرا که اگر این دو فلک زاویه ای با هم داشته باشند. این رویداد هر بار تکرار نخواهد شد و در مواقع خاصی رخ خواهد داد ضمن آن که من زهره را چون قطره سیاهی در مقابل قرص خورشید دیده ام.»

این ادعا شاید به تنهایی هیچ چیز را اثبات نکند اما زمانی که تاریخ گذرهای زهره را مرور می کنیم متوجه می شویم که 5 سال پیش از وفات ابن سینا گذر زهره در ایران و هنگام غروب رخ داده است. یعنی در عصر روز 24 ماه می 1032 میلادی این گذر از نیمه غربی ایران قابل رویت بوده و با توجه به این که زمان آن نزدیک غروب بوده امکان رویت این پدیده بدون هیچ ابزار اپتیکی وجود داشته است.

جمع شدن این واقعیت در کنار دقت علمی ابن سینا و از سوی دیگر، این واقعیت که او بخش هیات شفا را در آخرین سال های عمرش نگاشته و در آن سال ها در نیمه غربی ایران یعنی همدان حضور داشته، این احتمال را به طور قابل توجهی افزایش می دهد. به این ترتیب، شاید نخستین بار در تاریخ، این ابن سینا بوده که شاهد و ثبت کننده پدیده گذر زهره بوده و این اتفاق تا 600 سال بعد که آرمیا هاروکس آن را تکرار کرد، بی رقیب بوده است.

تاریخ ثبت رسمی رصد گذر عطارد یا همان تیر، پیش از نخستین رصد ثبت شده از گذر زهره است. نخستین بار در7 نوامبر 1631، پیر گاسندی موفق به ثبت رسمی رصد گذر عطارد شد، در حالی که کپلر پیش تر تاریخ زمان وقوع آن را پیش بینی کرده بود. هم چنین گاسندی تلاش زیادی کرد تا یک ماه پس از رصد گذر عطارد در 7 دسامبر، گذر ناهید را نیز رصد و ثبت کند؛ ولی به دلیل دقت ناکافی محاسباتش موفق به رصد گذر زهره نشد؛ چرا که او رصد خود را در پاریس انجام داد و گذر ناهید در سال 1631 در اروپای غربی غیر قابل رویت بود. نخستین گزارش رسمی به ثبت رسیده از رصد گذر زهره مربوط به آرمیا هاروکس از شهر پرستون انگلستان در تاریخ چهارم دسامبر 1639 میلادی است، در حالی که دوست او ویلیام کراپتری هم این گذر را در نزدیکی منچستر با موفقیت رصد کرد.

کپلر گذرهای سال 1631 و 1761 را در فهرست پیش بینی های خود داشت، ولی گذر سال 1639 را از قلم انداخته بود. هاروکس محاسبات کپلر را تصحیح کرد و به این نتیجه رسید که گذر ناهید می تواند به صورت یک جفت با فاصله زمانی 8 ساله اتفاق بیافتد و به این ترتیب گذر سال 1639 را پیش بینی و محاسبه کرد و در نهایت نتیجه پژوهش خود را با رصد این پدیده در سال 1639به ثبت رساند. اگر چه او در خصوص ساعت دقیق آغاز گذر ناهید چندان مطمئن نبود، ولی محاسبات او نشان می داد گذر زهره در حدود ساعت 3 بعدازظهر آغاز می شود. هاروکس که از تلسکوپ ساده ای برای پروژه اش استفاده می کرد، تصویر خورشید را بر روی صفحه ای انداخته بود تا به صورت غیرمستقیم خورشید را تماشا کند. پس از این که تقریباً تمام روز به تصویر خورشید خیره شده بود، سرانجام موفق شد با وجود اینکه ابرها تا حدودی مزاحم دیدن تصویر خورشید بودند، گذر زهره را در ساعت 15, 3 در حدود نیم ساعت پیش از غروب خورشید رصد کند.

دانشمندان و پژوهشگران زیادی به منظور رصد گذر زهره در سال های 1761،  1769، 1874 و 1882 به مناطق مختلف دنیا سفر کردند تا این پدیده را در سراسر کره زمین ثبت کرده، نتایج آن را به اشتراک بگذارند. در سال 1874، گروه پژوهشگران آلمانی  به اصفهان آمدند و در عمارت باغ زرشک اصفهان- که در نزدیکی زاینده رود و در محور تاریخی چهارباغ قرار داشت و اکنون دیگر اثری از آن نیست- به رصد گذر ناهید پرداختند. یادگار این گروه قطعات سنگی مورخ سال 1874 است که اکنون در کلیسای وانگ اصفهان، در محل ورودی موزه کلیسا و در هوای آزاد بدون حفاظ و شیشه محافظ نگهداری می شود. این قطعات سنگی در واقع قسمتی از پایه و پی ابزار آنان بوده است.

این گروه 5 نفره  به سرپرستی گوستاوفریچ که مسئولیت عکاسی از این واقعه را بر عهده داشته، در موقعیت یاد شده رصد خانه ای موقت برای رصد این واقعه بنا می کنند. در روز رصد، آسمان اصفهان ابری می شود. با این حال گروه مورد نظر که هزاران کیلومتر راه برای رصد این واقعه تا ایران پیموده اند می توانند تعدادی عکس از خورشید بگیرند.

هم چنین میرزا عبدالغفار نجم الدوله اصفهانی از معدود کسانی بوده است که گذر زهره را در قرن 19 دیده است. او در کتاب بدایه النجوم در این باره نوشته است: " در 28 شوال سال 1291، باز زهره از روی آفتاب گذشت و در هر جا رویت شد، مامورین فرستادند. از جمله در طهران، چند نفر منجم از برلن آمدند و در روی بام کلاه فرنگی باغ سپهسالار، اسبابی نصب نموده بودند و حقیر در خدمت مرحوم اعتضادالسلطنه و مرحوم پدرم عبور زهره از روی قرص آفتاب را مشاهده نمودم و از روی این عبور اختلاف منظر و فاصله آفتاب را به دقت مشخص نمودند و تقریب عمل سابق رفع شده و بعد در 24 محرم 1300 نیز زهره عبور نمود حقیر هم در تقویم معین نموده بودم ".

در سال 1383، منجمان در سراسر دنیا بی صبرانه برای رصد گذر ناهید لحظه شماری می کردند. این گذر، با گذشت 121 سال پس از گذر سال 1882، میراث ارزشمندی برای علاقه مندان به پدیده های آسمانی در عصر ارتباطات به شمار می رفت. از سوی دیگر منجمان خوش شانس این دوره امیدوار بودند تا گذر بعدی سیاره ناهید را نیز پس از یک بازه زمانی نه چندان طولانی، در سال 2012 رصد و ثبت کنند. گذر بیستم آذر ماه سال 1496 خورشیدی برابر با یازدهم دسامبر 2117 تنها گذر ناهید در قرن پانزدهم شمسی می باشد. در آن تاریخ نیز مثل هفدهم خرداد 1391، پدیده گذر ناهید در ایران به هنگام طلوع خورشید قابل رویت خواهد بود و خورشید به هنگام اوج گذر زهره طلوع می کند، لذا تنها دو تماس سوم و چهارم در ایران قابل مشاهده است. پس از سال 1496، گذر بعدی ناهید در روز شنبه  هفدهم آذر 1504، اتفاق می افتد که تنها گذر ناهید در قرن 16 شمسی است در آن روز پهنه ایران مکان مناسبی برای رصد این پدیده نخواهد بود، در بهترین حالت تنها در بخش هایی از مرزهای غربی ایران لحظه ورود ناهید به قرص خورشید (تماس اول و لحظاتی پس از آن) به مدت چند ثانیه پیش از غروب آفتاب تنها در افق های کاملا باز و بدون مانع قابل رویت خواهد بود لذا ساکنان بسیاری از مناطق ایران از دیدن تنها گذر ناهید در قرن 16 شمسی بی بهره خواهند ماند.

منبع: ماهنامه آسمان شب، سال سوم، شماره سوم