کی، کجا و به که انفاق کنیم؟
انفاق از مهمترین اعمال نیك و صالح عبادی است كه در آموزههای قرآنی به آن توجه ویژهای شده و دركنار عبادت محض چون نماز قرار گرفته است. از این رو، بخش مهمی از تعالیم و حیانی قرآن به مساله انفاق اختصاص یافته است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا به شش پرسش اساسی «چه، چرا، چگونه، كی، كی، كجا» پاسخ دهد. با هم این مطلب را از نظر میگذرانیم.
انفاق عبادتی همچون نماز
دین اسلام، دین اجتماعی است. به این معنا كه آموزههای عبادی آن بیش تر در قالب رفتارهای اجتماعی و روابط میان انسانی تجلی و تحقق مییابد تا در قالب عبادتهای محض. بر همین اساس، برخی گمان کردهاند كه دین اسلام اصولادین دنیاست تا دین آخرت. بنابر این، آموزههای وحیانی بیشترین توجه را به سبك زندگی انسان در دنیا دارد و مسایل مربوط به آخرت در سایه سار مسایل مربوط به دنیا تبیین میشود. خاستگاه این نظریه را میبایست در خود آموزههای وحیانی قرآن و اسلام یافت؛ چرا كه براساس آموزههای قرآنی، دنیا مزرعه آخرت است و انسان هر آن چه در دنیا كرده در آخرت درو میکند.
اندیشمندان و اسلام شناسان معروف جهان اسلام، انسان را موجودی میدانند كه به یك معنا دارای ماهیت نیست و هر كسی در دنیا ماهیت خویش را میسازد و در آخرت آن را میبیند. این بدان معنا خواهد بود كه هر كسی در آخرت همان سازه دنیایی خویش است. پس هر كسی با انتخاب سبك زندگی در دنیا، از مایه خالص و بی شكل وجودش، با اعمال و رفتار و نیات خویش، موجودی را میسازد كه در آخرت شكل نهایی آن دیده و آشكار میشود. برخی از مردم در آخرت خود را به شكل «شتر، گاو، پلنگ» در میآورند وبرخی دیگر، خود را «خر و گوسفند و گرگ» و برخی دیگر «موش، خوك و سگ» میشوند. از این رو عدهای از صاحب نظران آیه «اذالوحوش حشرت» را به حشر و نشر انسانهایی میدانند كه ماهیت خویش را در دنیا چنین ساخته و پرداخته و به شكل حیوانات وحشی در آورده و در آخرت بر این چهرههای جانوران وحشی خودنمایی میکنند.
اصالت زندگی دنیا
بر این اساس، دنیا و سبك زندگی آن به یك معنا اصالت مییابد؛ زیرا انسان در این مدت كوتاه و فرصت اندك عمر خویش، خود را برای ابدیت میسازد؛ زیرا پس از مرگ انسان و انتقال از زندگی مادی دنیوی به زندگی دیگر در آخرت، دیگر فرصتی برای انسان نیست تا به بازسازی خود بپردازد. لذا خداوند در آیات 99 و 100 سوره مومنون و آیات دیگر، بیان میدارد كه پس از مرگ دیگر فرصتی برای شدنهای كمالی نیست و هرگونه درخواست بازگشت به دنیا و تغییر ماهیت خود، با پاسخ منفی «كلا» مواجه میشود؛ زیرا نظام احسن به گونهای آفریده شده كه پس از پایان این دوره آدمی در مرحله و فاز دیگری وارد میشود و حتی جهان مادی كنونی به شكل دیگری در میآید و ادامه پیدا میکند. خداوند در آیه 47 سوره ابراهیم میفرماید: یوم تبدل الارض غیرالارض و السماوات؛ روز قیامتی كه زمین و آسمان غیر از این زمین و آسمان میشوند و تبدل پیدا میکنند.» از این آیه به خوبی استفاده میشود كه در روز قیامت آسمان و زمین وضعیت كنونی شان را قطعاً دارا نیستند. البته به نظر میرسد كه زمین و آسمان هر كسی با توجه به اعمال خودش خواهد بود، از این رو در برخی از روایات آمده است كه زمین خود نور افشانی میکند و مانند زمین فسفری است و دیگر نیاز به خورشید نخواهد بود یا برای مومن همانند قرص نانی است كه از همان میخورد؛ یعنی دیگر نیاز به این نیست كه مواد غذایی كه در خاك وجود دارد از طریق گیاهان و جانوران تبدیل به مواد غذایی شود و سپس خورده شود، بلكه مومنان با اراده خود، زمین را به مواد غذایی مطلوب خود تبدیل میکند. همین زمین برای كفار تبدیل به آتش و بیابان برهوت میشود. (ترجمه تفسیرالمیزان، ج 12، ص 128 - 129 و نیز مراجعه شود به ذیل آیه و روایات تفسیری) البته مراد از تبدیل زمین به نان برای مومن به این معناست كه زمین برای مومن غذا میشود به هر شكلی كه بخواهد و نان تنها از باب نماد و تمثیل ذكر شده است.
به هرحال، اگر انسان بخواهد آخرت خود را چنان بسازد كه در اوج كمال و تمام باشد، باید خود اقدام به ساخت و ساز آسمان و زمین آخرتی خود در دنیا كند؛ چرا كه زمین و آسمان و كیفیت محتویات و موجودات آن به دست خود شخص است و هركسی برای خودش بهشت و دوزخ اختصاصی میسازد. براین اساس، زندگی دنیا از چنان اصالت برخوردار است كه هرگونه غفلت از آن میتواند به معنای شقاوت ابدی باشد؛ چنان كه ذكر و توجه، به معنای سعادت و خوشبختی ابدی است.
در آموزههای قرآنی، سبك زندگی دنیا باید از چنان تعادل و اعتدالی برخوردار باشد كه هر چیزی درسر جایش قرارگیرد؛ عبادتی چون نماز میبایست همراه با عبادتی اجتماعی چون انفاق و زكات باشد تا بتواند نیت و توحید را به كمال برساند. دراین نگرش قرآنی، ایمان و عمل صالح تنها در عبادات محض نیست، بلكه در خدمت به همنوع بلكه خدمت به خلق و همه مخلوقات الهی است، چنان كه نظارت بر خود و خودسازی خود میبایست همواره همراه با دیگرسازی و امر به معروف و نهی ازمنكر باشد. (سوره عصر و آیات دیگر قرآن)
نقش انفاق در سازه ماهیتی انسان
در آموزههای قرآنی، دنیا به این معنا از چنان ارزش و جایگاه رفیع و بلندی برخوردار است كه هیچ چیزی نمیتواند جایگزین آن شود؛ زیرا مقدمهای برای سازه اخروی میباشد. هركسی هرچیزی را در دنیا میسازد؛ زیرا آسمان و زمین و كیفیت و چگونگی آن در اختیار هر شخصی است. هرشخص با نیت و اعمال خود، جهانی دیگر را برای خود میسازد، چنان كه ماهیت نهایی خود را شكل میبخشد و آن را به شكل برتر از فرشتگان و خداگونه شدن یا به شكل و ماهیتی پست تر از سنگ، جانوران وحشی و یا چارپایان درمی آورد.
انفاق به عنوان مهمترین عمل عبادی و اجتماعی دركنار نماز به عنوان مهمترین و اصلیترین عمل عبادی محض، نقش مهمی را در سازه ماهیتی شخص و جهانی دارد كه در آخرت از آن بهره میبرد، بنابراین، برای شناخت مسایل و مباحث انفاق در آموزههای وحیانی به سراغ آیات قرآن میرویم تا به درستی از این ابزار خودسازی و آخرت سازی بهره مند شویم.
پاسخی برای پرسشهای شش گانه
قرآن به همه پرسشهای شش گانه بشر درباره انفاق به درستی و تمام و كمال پاسخ داده است. در اینجا تلاش بر آن است تا به این پاسخها دست یابیم و آن را تبیین كنیم.
1- از چه چیزی انفاق كنیم؟
انفاق به معنای اخراج مال از ملك خود است، (مجمع البیان، ج1-2، ص121) ولی در فرهنگ قرآن به هرنوع بذل و بخشش به دیگری از مال و غیرمال چه واجب و غیرواجب اطلاق میشود. (مفردات الفاظ قرآن كریم، راغب اصفهانی) بنابراین، انسان هر چیزی را از مال و غیرمال از علم و دانش و مهر و محبت به شخص دیگری عطا نماید، انفاق كرده است. خداوند به صراحت از انفاق «مما رزقناهم» سخن به میان آورده است (بقره، آیه3) تا نشان دهد كه انفاق میبایست نسبت به همه نعمتهای الهی باشد و اختصاصی به مال ندارد. اگر خداوند مهر و محبت را روزی كسی كرده باید آن را نسبت به دیگری انفاق كند و از مهر و محبت كم نگذارد، چنان كه از علم و دانشی كه خداوند روزی او نموده باید انفاق كند.
با این بیان روشن شد كه انفاق لازم است از همه چیزی كه خداوند روزی شخص كرده صورت پذیرد. بنابراین در پاسخ به این پرسش كه از چه چیزی انفاق كنیم، باید گفت كه از هر چیزی كه خداوند روزی شخص نموده انفاق انجام شود.
درباره ویژگیها و صفات آن چه انفاق میشود، خداوند در آیات قرآنی پاسخهای دقیق و كاملی ارایه كرده است. خداوند در آیه 92 سوره آل عمران میفرماید كه آن چه انفاق میشود باید از مصادیق «مما تحبون» باشد، یعنی هر آن چه را دوست میدارید و خود به آن علاقه مند هستید از همان چیز انفاق كنید.
بنابراین، هرگونه انفاق از چیزهای بد و پلیدی كه انسان علاقهای به آن ندارد و خود حاضر به گرفتن آن نیست، جایز و روا نمیباشد؛ چرا كه اگر كسی همان چیزها را به شما انفاق كند شما آن را نمیگیرید.
هتر آن است كه انسان از بهترین چیزها و محبوبترین آنها انفاق كند، اما اگر نتواند از برترینها انفاق كند، میبایست دست كم به متوسط آن عمل كند و از آن انفاق كند. خداوند در آیه89 سوره مائده از انفاق و اطعام خوراكی از متوسط و میانگین آن چه خودتان میخورید خبر میدهد و توصیه میکند كه متوسط غذا و خوراكی را كه خود میخورید انفاق كنید.
2- چگونه انفاق كنیم؟
اما چگونه انفاق كنیم؟ پرسشی دیگر است كه خداوند در آیات 262 و 264 سوره بقره میفرماید كه اگر انفاق میکنید، بی منت و آزاررسانی این كار را انجام دهید؛ چنان كه در آیه 177 همین سوره از انفاق كنندگان خواسته تا با میل و رغبت به این كار اقدام كنند و همواره مراعات اعتدال را در انفاق داشته باشند. (بقره، آیات 195 و 219 و نیز اسراء، آیه 29 و فرقان، آیات 63 و 67)، چرا كه هرگونه عبور از دایره اعتدال به معنای اسراف است و خداوند اسراف را حتی درباره انفاق نمیپسندد. (فرقان، آیات 63 و 67) همچنین خداوند از انفاق كنندگان خواسته است تا حیثیت و آبروی دریافت كننده انفاق را حفظ كنند و آبروریزی نكنند. (بقره، آیات 262 و 264 و 267)
بنابراین، اخلاص در انفاق از شرایط اصلی آن است كه در آیاتی از جمله99 سوره توبه، 177 و 261 و 265 سوره بقره به آن توجه داده است.
برای دست یابی به اخلاص و دوری هرگونه منت و اذیت و آزار بهتر آن است كه شخص انفاق را مخفی و نهان بدهد، البته گاه برای تشویق و ترغیب دیگران انفاق آشكار، بهتر و برتر است. از این رو خداوند در آیاتی از جمله 29 فاطر و 19 و 22 سوره رعد و 274 سوره بقره بر هر دوگونه انفاق به عنوان امری ارزشی توجه میدهد.
انفاق میبایست از مال حلال باشد و هرگونه انفاق از مال و یا روزی غیرحلال مانند دانش دزدی جایز و روا نیست. (بقره، آیات 3 و 254 و 267 و نیز نساء، آیه 39 و انفال، آیه 3 و آیات بسیار دیگر) همچنین از چیزهای طیب و پاك انفاق شود نه از چیزهایی كه خبیث و ناپاك است. (همان)
3- چرا انفاق كنیم؟
اما چرا انفاق كنیم؟ به دلیل آثاری كه برای انفاق وجود دارد میبایست این كار انجام شود. چنان كه بیان شد انسان در دنیا خود را برای ابدیت میسازد و جهان آخرت چیزی جز سازه او در دنیا نیست كه با نیات و اعمال انجام میشود. اگر انسان نیت خود را برای خدا خالص گرداند و به قصد خدایی و متاله شدن اعمال صالح و نیكی چون نماز و انفاق را به جا آورد، خود را در مسیر كمال قرار داده و آخرتی خوب و نیك برای خود رقم میزند.
البته انفاق آثار و بركات بسیار دیگری نیز دارد كه میتوان به امنیت اجتماعی (بقره، آیه 195 و انفال، آیه 60)، رفع مشكلات اقتصادی (نور، آیه 22)، آرامش درونی (بقره، آیه 262)، آسانی كار و تسهیل امور دنیوی و اخروی (لیل، آیات 5 و 7)، آمرزش و مغفرت (بقره، آیات 267 و 268)، دست یابی به مقام صالحان (منافقون، آیه 10)، مقام نیكوكاران (آل عمران، آیه 134)، امداد الهی (بقره، آیه 270) سودمندی (بقره، آیه 272)، بركت (همان)، تزكیه روح و روان (لیل، آیات 18 تا 20)، تقرب به خدا (توبه، آیه 99)، تقوا (لیل، آیات 17 و 18)، توشه آخرت (بقره، آیه 254)، رستگاری (بقره، آیات 3 و 5) و مانند آن اشاره كرد.
4- كی انفاق كنیم؟
اما كی و چه زمانی انفاق كنیم؟ خداوند میفرماید كه هر زمانی كه از دست شما برآمد انفاق كنید و همواره در این كار شتاب ورزید و سرعت بگیرید و بكوشید در انجام اعمال خیر و نیك و صالحی چون انفاق پیش دستی كنید و بر دیگران سبقت بگیرید و جزو سابقون گردید. (بقره، آیه 148 و مائده، آیه 48 و نیز آل عمران، آیه 133)
البته انفاق در برخی زمانها سفارش بیشتری شده همچون ماه رمضان، عید غدیر برخی ایام الله. خداوند در آیه 274 سوره بقره، انفاق شبانه را مورد توجه قرار داده است.
5- به كی انفاق كنیم؟
اما به چه كسی انفاق كنیم؟ به هر كسی كه نیازی دارد میتوان انفاق كرد، هر چند كه انفاق به نیازمندانی چون مساكین و فقیران و در راه ماندگان به ویژه کمکهای مالی به آنان بسیار پسندیده است.
خداوند در آیه 10 سوره ضحی توجه خاص به سائلان میکند و میفرماید كه از درخواست ایشان رنجیده خاطر نشوید و آنان را از خود نرانید؛ چرا كه در هر نعمتی كه خداوند به انسان میدهد، حقی برای دو گروه اصلی نیازمندان محروم و سائلان وجود دارد. (ذاریات، آیه 19، و نیز معارج آیه 25)
انفاق به اهل بیت(ع) و ذوی القربی و خویشان خود (اسراء، آیه 26 و نیز روم، آیه 38) از واجبات است. دایره انفاق به دیگران در اسلام چنان وسیع است كه براساس آیه 272 سوره بقره میتوان به غیرمسلمان و بینوایان آنان انفاق كرد و با این عمل حتی از پاداش انفاق خالصانه چیزی كم نمیشود. نقل است كه مومنان از انفاق مال به غیرمسلمانان امتناع میورزیدند؛ آیه یاد شده نازل شد و آنان را از امتناع انفاق به غیرمسلمان نهی كرد. (مجمع البیان، ذیل آیه)
اما این كه چه كسی میبایست انفاق كند؟ باید گفت كه بر همگان است كه انفاق كنند و تفاوتی میان دارا و ندار نیست؛ زیرا هر كسی در حد خود دارایی دارد و میتواند از همان كم خویش نیز انفاق كند. (آل عمران، آیه 134) چنان كه باید در هر حالی چه شادی و غم یعنی سراء و ضراء انفاق كنیم.(همان)
6 -كجا انفاق كنیم؟
اما كجا انفاق كنیم؟ در همه حال حتی ركوع و عبادت محض (مائده، آیه 55) و در مسجد و غیرمسجد (همان) در سفر و حضر و در شادی و غم، در دارایی و نداری میبایست انفاق كرد؛ زیرا روزی برای همگان است و همگان در هر روز از روزی الهی برخوردار میشوند، پس در هر حال و در هر جایی میتوان بخشی از روزیهای مادی و معنوی را در راه خدا انفاق كرد.
با نگاهی گذرا به آیات قرآنی میتوان جزئیاتی بیش تر درباره پاسخ به پرسشهای شش گانه به دست آورد. با این همه در این مطلب به همین مقدار بسنده میشود؛ زیرا انسان با عمل به همین پاسخها میتواند راه خویش را برای زندگی ابدی و حیات طیبه اخروی بیابد و سازهای الهی و متاله از خود بسازد و جهان اخروی خویش را با زمینی آباد و سبز و آسمانی زیبا و پرستاره و نور پدید آورد. هر كار كوچكی در دنیا، بازتابی در آخرت دارد، ما مواد زندگی اخروی خود را در این جا تامین و فراهم میآوریم و با هر سلام و صلواتی، خشتی از نقره و طلاو كاخی از نور برپا میداریم، همچنان كه خود را میسازیم، محیط زیست اخروی خود را نیز میسازیم .
شبکه تخصصی قرآن تبیان
نویسنده: حمید عابدینی