ایرانیان نقوی
اکثریت قریب به اتفاق شیعیان ائمه طاهرین علیهم السلام از کوفه بودند . این مطلب با مراجعه به کتب رجالی شیعه به خوبی استفاده می‌شود ؛ زیرا به آخر اسامی اکثریت آنها کلمه « کوفه » اضافه شده است چنانکه از دوران امام باقر و امام صادق علیهماالسلام به این طرف کلمه قمی در آخر اسم تعدادی از اصحاب ائمه به چشم می‌خورد، اینها اشعری‌های عرب تباری بودند که در قم سکنی گزیده بودند .
قم، پایگاهی استوار
در زمان امام هادی علیه السلام، قم مهمترین مرکز تجمّع شیعیان ایران بود و روابط محکمی میان شیعیان این شهر و ائمه طاهرین علیهم السلام برقرار بود . این نکته را نباید فراموش کرد که درست همان اندازه که میان شیعیان کوفه گرایشات انحرافی و غلوّآمیز رواج داشت ، در قم اعتدال و بینش ضد غلوّ حاکم بود . شیعیان این دیار ، اصرار و ابرام فراوانی در این مسئله از خود نشان می‌دادند . چنانکه نامه معروفی که درباره غلوّ به امام هادی علیه السلام نوشته شده ، از این شهر بوده و سختگیری به غلات نیز در این شهر ، فراوان بوده است .
در کنار قم دو شهر آبه یا آوه و کاشان نیز تحت تأثیر تعلیمات شیعی قرار داشته و از گرایشی از نوع بینش اهل قم برخوردار بودند . در پاره‌ای روایات از محمد بن علی کاشانی نام برده شده که در باب توحید از امام هادی علیه السلام سؤالی کرده است.(1)
مردم قم روابط مالی نیز با امام هادی علیه السلام داشته‌اند . در این زمینه از محمد بن داود قمی و محمد الطلحی یاد شده است که از قم و بلاد تابع آن ، اموال و اخبار درباره وضعیت آن سامان به امام می رسانیده‌اند.(2) چنانکه یکی از اتهامات آن حضرت این بود که اموالی از طرف مردم قم برای او فرستاده می‌شود.(3)
مردم قم و آوه همچنین برای زیارت مرقد مطهر امام رضا علیه السلام به مشهد الرضا علیه السلام مسافرت می‌کردند و امام هادی علیه السلام نیز آنها را در قبال این عمل « مغفور لهم » وصف کرده است.(4)
مردم دیگر شهرهای ایران نیز نظیر همین روابط را با ائمه داشتند . این وضع شیعیان در حالی بود که اغلب شهرهای ایران ـ به دلیل نفوذ قهرآمیز امویان و عباسیان و سلطه حاکم آنها بر جهان اسلام ـ گرایشات سنی داشته و شیعه نوعاً در اقلیت بوده است .
آغوش باز «دیلم» بر تشیع
دیلم از اواخر قرن دوم هجری ، شیعیان زیادی را در آغوش خود پرورده است و این اضافه بر مهاجران دیلمی در عراق بود که به مذهب تشیع گرویده بودند . صالح معروف به ابو مقاتل دیلمی یکی از اصحاب امام هادی علیه السلام بود که کتابی در مورد امامت در چارچوبه روایات و کلام ، نوشته است. (5)
شیعه در سراسر ایران
کلماتی که مفهوم نسبت به شهر یا دیاری را می‌دهد در آخر اسم عده‌ای از اصحاب امام هادی علیه السلام آمده که تا حدودی می‌تواند نشانی از مراکز و اقامتگاه آنها باشد. مثلاً : بشر بن بشار نیشابوری ، فتح بن یزید جرجانی ، احمد بن اسحاق رازی ، حسین بن سعید اهوازی ، حمدان بن اسحاق خراسانی و علی بن ابراهیم طالقانی از این نمونه‌اند که در شهرهای مختلف ایران می زیسته‌اند.
جرجان (6) و نیشابور (7) در پرتو فعالیتهای روز افزون شیعیان ، به مرور به صورت مراکز نفوذ شیعه در قرن چهارم در آمد . شواهد دیگری حاکی از آن است که در قزوین نیز کسانی از اصحاب امام هادی علیه السلام ساکن بوده‌اند.(8)
اصفهان که شایع بود اهالی آن سنّیان متعصب حنبلی هستند ـ بخش عمده‌ای نیز چنین بود ـ گاه شیعیانی زا اصحاب امام هادی علیه السلام را در خود پرورده است که از آن جمله ابراهیم بن شیبه اصفهانی است ، گرچه این مرد در اصل کاشانی بوده ولی احتمالاً مدت مدیدی در اصفهان می‌زیسته است . عکس این مطلب نیز صادق است چنانکه علی بن محمد کاشانی از اصحاب امام هادی علیه السلام اصلاً اصفهانی بوده است.(9) و در روایتی از عبدالرحمان نامی ، نام برده شده که از مردم اصفهان بوده و تحت تأثیر کرامتی که در سامرّا از امام هادی علیه السلام دید به مذهب شیعه درآمد.(10)
در قرن چهارم در اصفهان کسانی که حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام را بیشتر از مال و جان و خانواده خود دوست می‌داشتند، فراوان بودند. (11)
روایت دیگری حاوی نامه‌ای از امام هادی علیه السلام به وکیل خود در همدان است که طی آن چنین فرموده : من سفارش شما را به دوستداران خود در همدان کرده‌ام . (12)
پی نوشت:
1) كافى، ج1، ص 102؛ توحید صدوق، ص 101 .
2) مشارق الأنوار، ص 100؛ مسند الإِمام الهادى، ص 45.
3) امالى طوسى، ج1، ص 282؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج2، ص 451؛ مسند الإِمام الهادى، ص 37 .
4) عیون اخبار الرضا علیه السلام ، ج2، ص 260 .
5) مسند الإِمام الهادى، ص 317؛ تنقیح المقال، ج2، ص 90 .
6) احسن التقاسیم، ص 315، 358، 361، 371.
7) همان، ص 366.
8) رجال كشى، ص 526.
9) مسند الإِمام الهادى، ص 352.
10) بحار الأنوار، ج50، ص 141؛ مسند الإِمام الهادى، ص 123.
11) مختصر تاریخ دمشق، ج10، ص 104.
12) رجال كشى، ص 610.
بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان
منبع: کتاب «حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم السلام»، رسول جعفریان، صص 530-532.
