تنها به کارهای خوب فکر کن!
اگر ما به فکر خود جهت دهیم میتوانیم فکر خود را به موضوعاتی متوجه کنیم که در رفتار ما اثر مثبت داشته باشند. تفکر کار سختی نیست و هزینهای ندارد و نقطه شروع خوبی برای حرکت به سمت کمال محسوب میشود. اصل تربیتی معهود هم به ما توصیه میکند .
فکر، زنده نگهدارنده آگاهیها
از قرآن کریم و روایات شریف به دست میآید که یکی از مهمترین عواملِ مؤثر در بیداری معارف نیکو، تفکر است. معمولا عادت ما انسانها این است که در مواجه با پدیدههای عالم، به خصوص اگر تکرار شوند، با نگاهی سطحی از کنار آنها میگذریم و چندان با دقت به آنها نمینگیریم. این عادتْ آفت بزرگی برای دانشهای ماست. قرآن در عین حال که به صورتهای مختلف انسانها را به تفکر تشویق میکند (إِنَّ فِی ذَلِكَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَكَّرُونَ) از این عادتِ سطحینگری مردم گله کرده، میفرماید: «وَكَأَیِّن مِّن آیَةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ؛ چه بسیار است نشانههای خدا در آسمانها و زمین که در پیش چشم مردم قرار دارند، اما آنها اصلا به این آیات توجه نمیکنند!» در روایات شریف هم بسیار به تفکر تشویق شده است. بنابر نقلْ امام صادق علیهالسلام میفرمایند: «تفکر ساعة خیر من عبادة السنة؛1 یک ساعت تفکر بهتر از یک سال عبادت است.» یک سال عبادتْ شوخی نیست! ما با یک ساعت عبادت خسته میشویم، اما حضرت میفرمایند: انسان یک ساعت بنشیند و درست فکر کند ثواب آن از یک سال عبادت بیشتر است! پیشوایان دینی ما به صورتهای مختلف ما را تشویق به تفکر و دوری از سطحینگری میکنند. حقیقت این است که همه پیشرفتهای انسان چه در امور مادی و چه در امور معنوی مرهون فکر و دقت است. انسانهای موفق کسانی هستند که هنگام مواجهه با یک پدیده به راحتی از کنار آن نمیگذرند. اگر نیوتن با کشف قوه جاذبه عمومی، فیزیک را متحول کرد به خاطر همین خصلت بود. هنگامیکه سیبی از بالای درخت به پایین افتاد در این اندیشه فرو رفت که چرا سیب بعد از رها شدن از درخت به طرف زمین آمد و به طرف آسمان نرفت؟ اینگونه پدیدهها برای افراد بسیاری اتفاق میافتد، اما کسانی که سطحینگرند به راحتی از کنار آن عبور میکنند. اگر دقتنظرها و ژرفنگریهای بزرگان و علمای ما جمعآوری و نوشته شود مثنوی هفتاد من کاغذ خواهد شد. به هر حال فکر، منشأ همه خوبیها و فضلیتهاست. قوه تفکر نعمت بسیار بزرگی است که خدای متعال به انسان عنایت کرده است.
ادعای ما این است که اگر ما به فکر خود جهت دهیم میتوانیم فکر خود را به موضوعاتی متوجه کنیم که در رفتار ما اثر مثبت داشته باشند. تفکر کار سختی نیست و هزینهای ندارد و نقطه شروع خوبی برای حرکت به سمت کمال محسوب میشود. اصل تربیتی معهود هم به ما توصیه میکند که از کارهای ساده با آثار فراوان شروع کنیم. به هر حال دقت و ژرفنگری هنری است که باید آن را آموخت.
آثار تفکر
1. کشف مجهولات
هنگامی که ما با مسألهای برخورد میکنیم که پاسخ آن را نمیدانیم سعی میکنیم دادههای مسأله را طوری کنار هم بگذاریم که به پاسخ دست یابیم و آن مجهول را معلوم کنیم. این تلاش نوعی از تفکر است و فایده آن این است که چیزی را که پیش از این نمیدانستیم اکنون میدانیم .
2. پی بردن به ژرفای حقایق
گاهی انسان مطلبی را میداند، اما تنها قضاوتی سطحی درباره آن دارد و به عمق آن مطلب توجه ندارد. دقت و ژرفنگری درباره چنین مطالبی نیز نوع دیگری از تفکر است. این نوع از تفکر، موجب تقویت دانستههای انسان، رسوخ و ثبوت آنها در جان آدمی و حضور بیشتر آنها در قسمت آگاهانه ذهن میشود. از امیرالمؤمنین علیهالسلام نقل شده است: «من اکثر الفکر فی ما یعلم اتقن علمه و فهم ما لم یکن یفهم؛2 کسی که در آنچه میداند زیاد فکر کند دانستههای خویش را اتقان بخشیده، مطالبی را میفهمد که پیش از آن نمیفهمید.»
3. پدید آمدن احساسات، عواطف، و انگیزه رفتار متناسب
گاهی فکر کردن باعث پدید آمدن احساساتی خاص در انسان میشود. گاهی انسان مطلبی را میداند اما چون توجه به آن ندارد این آگاهی اثری در روح او نمیگذارد. ولی هنگامیکه به آن توجه میکند رقت قلبی در او پدید میآید. تدبر در آیات قرآن از این قبیل تفکرات است. گاه معنای آیهای برای ما روشن بوده، ابهامی ندارد و تدبر در آن بدین معنا نیست که میخواهیم معنای آن را کشف کنیم، بلکه میخواهیم با نگاه عمیقتری به معنای آن توجه پیدا کنیم. چنین تفکری گاه حالتی را در انسان به وجود میآورد که برای انسان بیسابقه است. خدای متعال در وصف قرآن میفرماید: «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدیثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ؛3 خداوند بهترین سخن را نازل كرده، كتابى كه آیاتش در لطف، زیبایی، عمق و محتوا همانند یكدیگرند. آیاتى مكرّر دارد كه از شنیدن آنها لرزه بر اندام كسانى میافتد كه از پروردگارشان مىترسند.» از ویژگیهای قرآن این است که وقتی اهل ایمان با دقت به آن گوش میسپارند مو بر اندامشان راست میشود.
یکی از آثار تفکر – تفکر به معنای عام که شامل تدبر و تمرکز هم میشود – پدید آمدن چنین حالاتی در انسان و به تبع آن تأثیر در رفتار اوست. بسیاری از رفتارهای ما از احساسات و عواطف ما سرچشمه میگیرد. بنابراین هنگامیکه حالات احساسی خاصی در انسان پدید آید در رفتار او هم اثرگذار خواهد بود و گاه این اثر تا مدتها در وجود انسان باقی میماند و این بستگی به ظرفیت ذهنی و روحی شخص دارد.
4. تصمیم درست درسایه آیندهنگری
از جمله نتایج دیگری که بر فکر مترتب میشود تأثیرگذاری در تصمیمگیریهای انسان است. گاهی انسان تصمیم بر انجام کاری دارد، اما هنگامیکه به عواقب آن فکر میکند از انجام آن منصرف میشود.
اگر انسان در مواجهه با گناهانْ اندکی فکر کند که انجام این گناه به کجا خواهد انجامید و چه مشکلاتی میتواند برای او در پی داشته باشد خود را کنترل کرده، از عواقب سوء آن در امان میماند. اگر انسان در هنگامه مواجهه با منظرهای که نباید به آن نگاه کند، اندکی به نتایج سوء این نگاه بیاندیشد میتواند خود را کنترل کرده، از مشکلات آن در امان بماند، اما اگر به آثار سوء آنْ فکر نکند و تنها به دنبال لذت لحظهای آن باشد، این عمل را تکرار خواهد کرد و به تدریج به این عمل زشت عادت کرده، به گناهان بزرگتر و آلودگیهای بیشتری مبتلا میشود. بدون شک مبدأ تمام آلودگیها و جنایتهای جنسی از یک نگاه شروع میشود. اگر انسان نگاه خویش را کنترل کند از بسیاری آلودگیها در امان میماند.
تنها به کارهای خوب فکر کن!
بعد از اینکه آثار نیکوی تفکر را دانستیم نوبت به این مسأله میرسد که درباره چه موضوعی فکر کنیم؟ انسان درباره هر چیزی میتواند فکر کند، اما باید بدانیم که تفکر در هر موضوعی خوب نیست. از امیرالمؤمنین علیهالسلام نقل شده است: «من كثر فكره فی المعاصی دعته إلیه؛ کسی که زیاد به گناهان فکر میکند به سوی آنها کشیده خواهد شد.» کسی که مرتب به گناهان فکر میکند، خواه مرور گناهانی باشد که خود انجام داده و خواه اندیشه در گناهان دیگران باشد، به تدریج این افکار او را به گناه میکشاند. در نقلی دیگر آمده است: «من كثر فكره فی اللذات غلبت علیه؛6 کسی که زیاد به لذتها بیاندیشد آن افکار بر او غلبه خواهد کرد و او را به عمل وادار میکند.»
در برابر، اندیشه در کارهای خوبْ انسان را به انجام کار خوب میکشاند. در روایات آمده است: «التفكر فی الخیر یدعو إلى العمل به و الندم على الشر یدعو إلى تركه؛4 تفکر در کارهای خیر انسان را به انجام آن کارها میکشاند و پشیمانی از کارهای شر، انسان را به ترک آن اعمال فرامیخواند.»
پس اگر سودای انسان شدن و خوب زندگی کردن در سر داریم مواظب افکارمان باشیم و نگذاریم پرنده فکر به هر آشیانی بنیشیند و هر دانه ای برچیند که دام های گمراهی و جهالت و شهوات عجیب گسترده است .
پی نوشت ها :
1 . بحارالانوار، ج68 ص327
2 . غرر الحکم، انتشارات دفتر تبلیغات، ج 1 ص 57 ح 573
3 . زمر، 23.
4 . مجموعه ورام، انتشارات مکتبة الفقیه، ج 1 ص 251 باب التفکر
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
منبع : پایگاه اطلاع رسانی آیت الله مصباح یزدی