جمع آوری قرآن در چه زمانی صورت گرفته است؟

بسیاری از علمای شیعه، به ویژه متأخرین و محققان معاصر، معتقدند که قرآن در زمان پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم و با نظارت ایشان جمع آوری شده است .

چه زمانی کتابی به صورت قرآن جمع آوری شده؟ و در زمان حضرت محمد (صلی الله علیه وآله) قرآن به صورت کتاب بوده یا نه؟ اگر در زمان حضرت محمد (صلی الله علیه وآله) کتاب قرآن نبوده پس چرا خدا در قرآن گفته هذا الکتاب؟

در باره‌ی جمع قرآن سه نظر وجود دارد:

قرآن در زمان خود پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم و با نظارت آن حضرت و در پرتو هدایت الهی جمع آوری شده، هر چند خود حضرت رسول صلی الله علیه وآله و سلم شخصاً قرآن را ننوشته، یا جمع‌آوری آیات را انجام نداده است.

قرآن موجود توسط حضرت علی علیه‌السلام و بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم جمع آوری و تدوین شده است و این کار در دورانی که حضرت علی علیه‌السلام خانه نشین بودند، انجام شده است.

قرآن بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم توسط برخی صحابه، غیر از امام علی علیه‌السلام، جمع آوری و تدوین شده است.

بسیاری از علمای شیعه، به ویژه متأخرین و محققان معاصر، معتقدند که قرآن در زمان پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم و با نظارت ایشان جمع آوری شده است.

برخی از شیعیان نیز نظر دوم را پذیرفته و امیرالمؤمنین علیه‌السلام را گردآورنده‌ی آن دانسته‌اند اما بسیاری از اهل سنت رأی سوم را اختیار کرده‌اند و مستشرقین نیز معمولاً همین نظر را پذیرفته و اضافه کرده‌اند: قرآنی که حضرت علی علیه‌السلام جمع آوری کرد، مورد اعتنای اصحاب واقع نشد.

چنانکه روشن است، بنا بر نظر اول و دوم، جمع کل قرآن به خداوند مستند بوده و پیدایش سوره‌ها و ترتیب آن‌ها نیز در پرتو وحی الهی بوده است، زیرا رسول اسلام صلی الله علیه وآله و سلم طبق آیه‌ی شریفه‌ی: ما ینطق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی .

هر چه می‌فرمود، به خصوص در امور دینی، با راهنمایی وحی بوده است، و امامان معصوم علیهم السلام نیز اگر نبی نبودند، ولی ادامه دهنده‌ی راه رسالت و دارای منصب الهی عصمت، و  علم لدنی بودند.

کسانی که رأی سوم را پذیرفته‌اند، نه تنها نخواهند توانست الهی بودن این دو - یعنی پیدایش سوره‌ها و ترتیب آن‌ها - را اثبات کنند، بلکه در واقع آن را نفی کرده و ذوق و سلیقه‌ی شخصی اصحاب را در این مسئله دخیل می‌دانند.

در اینجا ذکر چند نکته ضروری است:

1 - علامه طباطبایی در ذیل آیه‌ی شریفه‌ی: انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون ؛ می‌فرمایند: ویژگی‌هایی که برای قرآن ذکر شده است؛ مانند فصاحت و بلاغت، عدم وجود اختلاف و عجز از آوردن مثل آن، همگی در همین قرآن که در دسترس ما است، وجود دارد؛ و نتیجه گرفته‌اند که این قرآن، همان قرآن است که در صدر اسلام و در زمان خود رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم شناخته شده بود.

این سخن اگر چه تحریف را از قرآن نفی می‌کند، ولی نمی‌تواند ثابت کند که این مجموعه، با این شکل و صورت، وحیانی است؛ زیرا ویژگی‌های مذکور به گونه‌ای نیست که بتواند به اثبات رساند که ترتیب مجموعه‌ی آیات که سوره‌ها را به وجود آورده، و ترتیب مجموعه‌ی سوره‌ها که قرآن موجود را تشکیل داده، همان طور است که در زمان حضرت بوده است.

2 - اگر کسی بتواند اعجاز عددی را افزون بر مورد مفردات و تراکیب قرآنی در حوزه‌ی سوره‌ها و ترتیب آن‌ها، ثابت کند - یعنی بین آیات یک سوره و بین خود سوره‌ها روابط عددی خاصی برقرار باشد که ایجاد آن برای بشر مقدور نیست - می‌تواند وحیانی بودن سوره‌ها و ترتیب آن‌ها را نیز به اثبات رساند، ولی به هر حال باز وحیانی بودن ترتیب همه‌ی آیاتی که در یک سوره گرد آمده است، اثبات نخواهد شد.

3- در مجمع و کشاف نقل شده است که: چون آیه (واتقوا یوما...) نازل گردید، جبرئیل گفت : مکان آن، رأس آیه 280 از سوره بقره است؛ و حال آنکه سوره بقره، در اوایل هجرت نازل شده و این آیه شریفه در دهم هجرت در حجة الوداع نازل گردید. در مجمع‌البیان فرموده است: تمام سوره بقره مدنی است، مگر آیه (واتقوا یوما...) که در حجة الوداع نازل شده است.

اما برای اثبات قول اول دلایلی ذکر شده است که در ذیل به آن اشاره می‌کنیم:

1. در مقدمه مجمع‌البیان، فن خامس، از سید مرتضی علم الهدی - رحمه الله - نقل می‌کند که: قرآن در زمان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به صورتی که امروز هست، تألیف شده بود.

چرا که ؛

قرآن کریم در آن ایام، تعلیم می‌شد و همه‌اش را حفظ می‌کردند؛ و آن را به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نشان می‌دادند؛ و بر وی می‌خواندند، و عده ای مانند عبدالله بن مسعود و ابی بن کعب و دیگران، آن را چندین بار بر پیغمبر اکرم خواندند.

2. حاکم در مستدرک از زید بن ثابت نقل می‌کند که می‌گوید : (کنا عند رسول الله علیه و آله و سلم نولف القرآن من الرقاں یعنی : در نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بودیم و قرآن را از رقعه ها جمع می‌کردیم) علامه خوئی نیز آن را در البیان ، از اتقان سیوطی و مستدرک نقل کرده است.

این سخن، صریح است در اینکه جمعی از کتاب وحی نزد آن حضرت گرد آمده و قرآن را - که در رقعه ها و پارچه‌ها بود - جمع و مرتب می‌کرده‌اند. عبدالله بن عمر می‌گوید: قرآن را جمع کردم و هر شب آن را می‌خواندم. این خبر به آن حضرت رسید، فرمود: قرآن را در یک ماه بخوان...این حدیث نیز دلالت به جمع شدن قرآن کریم در عصر آن حضرت دارد.

3. شیعه و اهل سنت بالاتفاق نقل کرده‌اند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرموده است : (لا صلوة الا بفاتحة الکتاب) می‌دانیم که سوره حمد، اولین سوره نازل شده از قرآن نیست. پس فاتحة الکتاب بودن (حمد) در زبان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نشان می‌دهد که قرآن کریم در عصر آن حضرت جمع شده و (حمد) در اول آن قرار داده شده بود.

4. در حدیث متواتر ثقلین، نقل شده است که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمود: (انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی ... ) پس مشکل است که آن حضرت از (کتاب الله) یک چیز درهم و برهم و غیر مرتب را در نظر گرفته باشد. پس نظرش به کتاب تألیف یافته و مرتب شده بوده است.

5. در روایات آمده است : عده ای از صحابه، قرآن را در زمان رسول خدا- صلی الله علیه و آله - جمع کردند که از آن جمله آن‌ها (علی بن ابیطالب - علیه‌السلام-  سعد بن عبید، ابوالدرداء، معاذ بن جبل، ثابت بن زید بن نعمان، ابی بن کعب و زید بن ثابت) بوده‌اند.

در تاریخ قرآن (تألیف ابوعبدالله زنجانی) بعد از نقل این سخن در این زمینه، چند روایت از بخاری و اتفان سیوطی و از بیهقی و مناقب خوارزمی، نقل کرده است؛ و این‌ها در البیان، تألیف آیت الله خوئی، فصل (جمع القرآن) نیز مشروحاً نقل شده است. ظهور این روایات، در جمع ترتیب و تدوین قرآن کریم است که قهرا زیر نظر آن حضرت بوده است.

بالاتر از همه این‌ها این است که ائمه اهل بیت - علیهم السلام - به این ترتیب، اعتراضی نکرده و آن را پذیرفته‌اند. اگر این تدوین و ترتیب در زمان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و تحت نظر آن حضرت انجام نگرفته بود، ائمه معصومین - علیهم السلام - آن را بازگو می‌کردند. ولا اقل می‌فرمودند که: این قرآن همان است که نازل شده و لکن این ترتیب، بعد از آن حضرت بوده است.

وانگهی، اهتمام بی حد رسول خدا- صلی الله علیه و آله - نسبت به قرآن، مانع از این بود که این کار را انجام ندهد و از دنیا برود.

منبع:

سایت یاسین مدیا