استان مركزی

جغرافیای انسانی :

جمعیت :

بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسكن سال 1375 استان مركزی 1228812 نفر جمعیت دارد از این تعداد 1/57 درصد در نقاط شهری و 9/42 درصد در نقاط روستایی سكونت داشت اند . در همین سال از كل جمعیت استان 156/616 نفر مرد و 656/612 نفر زن بوده اند . از جمعیت استان 3/38 درصد در گروه سنی كمتر از 15 سال ، 1/56 درصد در گروه سنی 15 تا 64 سال و 6/5 درصد در گروه سنی 65 سال و بیشتر قرار داشته اند . سمت وسوی تمامی نقل و انتقالات داخلی و مهاجرین كه از خارج وارد استان شده اند كانون های شهری مخصوصاً در شهر اراك و ساوه بوده است . قبل از دهه اخیر مردم استان برای یافتن كار و ادامه تحصیلات فرزندان و بالا بردن سطح زندگی خود از این استان به استان های تهران و اصفهان مهاجرت می كردند لیكن بر اثر جذب نیروهای بومی ، بسیاری از شهرستان های دیگر به این استان مهاجرت كرده اند .

نژاد :

با توجه به مطالعات باستان شناسی و تاریخی سابقه سكونت در این نقطه از ایران زمین به هزاره دوم و سوم ق . م باز می گردد . بعدها تمدن هایی در این سرزمین شكل گرفت كه هنوز آثاری از آن ها در تپه های باستانی و نقاط مختلفی از این سرزمین وجود دارد . كه خود حكایت از رد پای اقوام مختلف است .

بعدها با ورود اقوام آریایی و اختلاط آنها این نژادها در هم آمیختند . پس از اسلام نیز اقوام دیگری از جمله تركان و مغولان در این نجد سكنی گزیدند و با مردمان این نواحی در آمیختند .

زبان :

بیشتر مردم استان مركزی به زبان فارسی سخن می گویند. زبان تركی نیز در اكثر روستاهای اطراف اراك ، سربند و ساوه رایج است . در دلیجان مردم به زبان راجی حرف می زنند كه ریشه در زبانها و واژه های دوره مادی دارد .

در خصوص زبان راجی باید گفت كه این زبان بس شگفت كه نشانه های آن در بخشی از مركز ایران چون دلیجان و محلات و نراق و ... برجای مانده است . داستان از یك زبان نیرومند ایرانی می گوید كه به دلیل ویژگی های برتر خود نشان می دهد كه روزگاری دراز در یك قلمرو گسترده ، مركزیت داشته است و روز به روز با یورش زبانی پر می شود و در هم آهنگ و بی ریشه ، از سوی صدا و سیمای مركزی پهنه آن كمتر و كمتر می شود البته باید گفت ( گویندگان ایرانی كه در شهرها و روستاهای گوناگون ، با زبان های شیرین و ریشه دار خویش زیر ستم زبان رسانه های گروهی هستند . بدان روی كه این گفتارها از پایتخت ایران پخش می شود نام آن را فارسی نهاده اند و گمانشان بر این است كه این سیستم از سوی زبان فارسی بر زبانشان می رود ، باز آنكه این زبان یك زبان آمیخته از ده ها ، شاید صدها گویش گوناگون پدیدار شده است كه ریشه و مایه ایی ندارد و پایگاه آن را هم ندارد كه با نام فارسی دری از آن یاد كنیم بلكه بهتر است آن را ً گویش تهرانی نو ً بنامیم زیرا كه زبان تهران كهن نیز تا بدین پایه درهم ریخته نبوده است و برای خود زیبایی و پایه و مایه و دستور داشته است . چنانكه در برخی از جاها تنها اندك پیرمردان و پیر زنان واژه های آن را به یاد می آورند ، و در برخی جاها تنها نام آن بر جای مانده است اما خوشبختانه دلیجان كه به گویش راجی خود دلیگون خوانده می شود كانونی بنیرو است كه هنوز آن را بر زبان فرزندان می گذارند و اگر از سوی ادارات فرهنگ و آموزش و پرورش كوششی اندك در این زمینه شود می توان امید بدان بست كه در آینده باز هم به گونه یك زبان روان در آن شهرستان بكار رود و ما نیز از برتری ها و ویژگی های آن چنانكه بایسته و شایسته باشد برخوردار گردیم .

زبان تركی : زبانی اصلی اكثریت نقاط روستایی شهر ساوه می باشد ولی فارسی تنها در شهر ساوه شهر مأمونیه و در روستاهای آوه و الوسجرد ، زبان اصلی مردم می باشد و در سایر نقاط به عنوان زبان دوم با آن محاوره می شود . اما زبان كردی در روستای قره چای و شهر ساوه رایج می باشد . زبان ارمنی فقط در روستاهای چناقچی بالا و لار ساوه رایج است . گویش الویری از مشتقات زبان پهلوی میانه بوده و به گویش تاتی معروف است .

شهرستان محلات به زبان فارسی سخن می گویند . گویش اهالی روستای بزیجان محلات تركی با لهجه محلی است تمامی اهالی به زبان تركی صحبت می كنند و همچنین همگی اهالی كاملاً به زبان فارسی مسلط می باشند . اهالی دو روستای سعادت آباد و امیر آباد محلات به تركی صحبت می كنند و این مردمان نیز فارسی را خوب می فهمند و گویش اهالی روستاهای خورهه محلات فارسی با لهجه محلی است . افغانی های ساكن خورهه به فارسی ً دری ً صحبت می كنند . اهالی روستای عیسی آباد محلات فارسی با لهجه محلی است . گویش اهالی كوه سفید محلات فارسی با لهجه محلی است كه در گذشته به لری صحبت می كردند اما امروزه حتی افراد مسن نیز لری را به خاطر نمی آورند. نیم وری ها گویش رایج خودشان را فارسی می نامند و گویش اهالی همه نقاط اطراف را متوجه می شوند بجز دلیجان كه راجی است . گویش اهالی گل چشمه محلات گویش خود را لفظ فارسی می نامند و گویش نقاط همجوار را به خوبی می فهمند بجز گویش اهالی دلیجان . تفاوت گویش گل چشمه با دیگر نقاط این است كه دو حرف ً ح ً و ً ع ً را مانند عرب زبانان ادا می كنند . اما اهالی نینه محلات به دو دسته بختیاری و زندی تقسیم می شود كه بختیاری ها به لری و زندی ها به لكی صحبت می كنند . گویش مشترك بین دو طایفه لری است لازم به ذكر است كه لری و لكی رایج در روستا به شدت با فارسی آمیخته شده و اغلب كلمات محاوره ای فارسی است . اهالی نینه محلات همگی به فارسی مسلط هستند . گویش روستای یكه چاه محلات فارسی با لهجه محلی است كه به گفته اهالی روستاهای دیگر خراسانی صحبت می كنند و لهجه شان متفاوت با دیگر روستاها است اما در برقراری ارتباط با اهالی نقاط دیگر مشكلی ندارند .

شهرستان خمین از مراكزی است كه به علت وجود دشت های حاصلخیز مهاجر پذیر بوده است و اقوام مختلف در این منطقه به چشم می خورد . گروه های مهاجر به همراه فرهنگ و زبان مخصوص به خویش وارد شدند و بر اثر مرور زمان و در طی سالها در تبادلات فراوانی كه با همسایگان داشتند . علاوه بر تأثیر گذاری ، تأثیر پذیری نیز داشتند . كما اینكه امروزه در گروه های ترك زبان منطقه به خوبی مشاهده می شود كه زبان تركی كم كم به دست فراموشی سپرده می شود و بجزء چند روستا جوانان رغبتی به یادگیری و استفاده از آن ، ندارند .در شهر خمین زبان های تركی و لری نیز رواج دارد . در روستاهای مكان و خوگان فارسی نیز تكلم می شود . در میان مناطق بررسی شده در شهرستان خمین زبان تركی در غرب _ شرق و شمال و زبان فارسی در مركز و جنوب رواج دارد . روستاهای اطراف شهر خمین فارس زبان هستند . همسایگان روستای مكان ترك زبانند ، همسایگان روستای خوگان نیز همچنین ترك زبان هستند . در نزدیكی روستای ریحان علیا ، روستای فرنق ، آشمسیان اهالی برجك لر زبان هستند و بقیه به فارسی سخن می گویند .

روستاهای اطراف قیدو هما فارس زبان هستند . در شهر خمین و روستای قیدو جوان ها از زبان زرگری برای شوخی و مزاح استفاده می كنند . در بقیه نقاط بررسی شده زبان ساختگی وجود ندارد .

در طبقه بندی لهجه های ایرانی ، آشتیانی از زمره لهجه های مركزی ایران به شمار می آید و با لهجه های وفسی و امره ای ( رجوع شود به دائره المعارف بزرگ اسلامی ، جلد اول _ آب _ آل داوود صفحه 408 ) قرابت دارد . در سال 1335 خورشیدی این لهجه در 7 محله از بخش غربی شهر آشتیان متداول بوده و تنها روستائیانی كه بیش از 40 سال داشتند و در آن زمان تعداد آنان بیش از 1500 تن نبود . بدان سخن می گفتند . فارسی به تدریج جای لهجه قدیم را گرفته است . تنها آثار مكتوب قدیمی به این لهجه ، اشعار میرزا محمد علی بیدل آشتیانی ( سده 11 ق / 17 م ) است كه در اصفهان پایتخت صفویان مستوفی بود . از مختصات این لهجه به كار رفتن (ژ) در وسط و آخر كلمات ، غالباً به جای (ج) فارسی است مانند واجب = واژو ، كاج = كاژ . اهالی شهر آشتیان فارسی زبان می باشند اما لهجه آشتیانی كه تا چند دهه پیش متداول بوده امروزه به ندرت توسط كهنسالان بكار می رود .

در دلیجان همانطور كه پیشتر اشاره شد اهالی به زبان فارسی سخن می گویند اما در بعضی نقاط گویش راجی ، رایجی یا دلیجانی حرف می زنند . گویش دلیجانی ( راجی ، رایجی ) بازمانده زبان باستانی ایران است . ً راجی ، منسوب و معرب ری است كه به عبارتی به ری نسبت داده شده است . این واژه از دو جزء راج و ی شكل گرفته است و در كتب تاریخی گاه به صورت گویش (( رازی )) از آن نام برده شده است . راج ، معر (( راگ )) است كه در زبان پهلوی نام شهر ری بوده است . تا حدود هشتاد سال پیش در شهر دلیجان و نراق ( به خصوص محلات قدیمی آن مثل دنیاداران و پایین ) مردم با گویش راجی صحبت می كردند . اما امروزه به سبب ورود تلویزیون ، این لهجه زیر نفوذ زبان فارسی قرار گرفته و تنها سالخوردگان واژه ها و جمله هایی از آن را به یاد دارند و در برخی روستاها سالخوردگان فقط با این بهجه سخن می گویند و فارسی بلد نیستند . امروزه جوانان گرایش به سخن گفتن با این گویش را ندارند و به یقین می توان گفت كه رو به فراموشی است . تعدادی از مهاجرین نیز به لهجه های خود سخن می گویند كه عبارتند از : زندی های : به زبان لكی سخن می گویند _ لرها : به زبان لری سخن می گویند و بختیاری ها نیز به زبان لری حرف می زنند .

منطقه سربند آخرین نقطه تركیب و اختلاط زبانی است كه از یك سو تركی و از دیگری فارسی ، لری _ ارمنی و كردی در تضاد و تجانس با یكدیگرند اگر چه چند اقلیت ارامنه بقیه سعی دارند خود را فارسی زبان جلوه دهند لیكن گویش محلی بویژه با لهجه های كاملاً آشكار نشان از وجود چند زبانی را در منطقه می نماید .

مثلاً در مالمیر و قائیدان كه مردمی با چهره های گویش لری و محلی دارند زبان خود را فارسی می دانند و گاه ابراز می دارند كه ما نه تركیم و نه لر هستیم و زبان بخصوصی داریم مثلاً به من می گوئیم (( مMe )) در حالیكه لرها می گویند (( موMo )) در نظر اینگونه افراد جنسیت فارسی برتری دارد كه نشان از یك اندیشه پوچ و ساده گرایانه است و این در حالی است كه در منطقه منطقه لر نشین یك لر با افتخار خود را لر می نامد .

گرچه ریشه زبان فارسی و كردی و ارمنی و گویش لری همبستگی تام دارند لیكن تغییرات صوری و اشكال مذهبی آنها را از هم جدا نمود . زبان كردی فقط بصورت ایلی (( كلهر )) وجود دارد . روستاهای فارسی نشین به نسبت بیشتر از روستاهای ترك نشین است و در زبان ایشان ته لهجه ای دیده می شود .

زبان تركی برخی از اهالی این منطقه منشعب از آسیای مركزی است . گویش لری منشعب از كردی كه همانطور كه اشاره شد برخی از افراد این مناطق بدان سخن می گویند .

زبان تاتی ( وفس )

«زبان»

زبان و گویش : دربارة گویش عراقی (اراكی) باید گفت كه قبل از پیدایش شهر فعلی اراك در نقاط مختلف این بخش از ایران لهجه های مختلفی وجود داشت، از جمله گویش «تاتی » دو منطقه وفس، لهجه مردم شرا (چرّا) و كزاز و سربند كه هر كدام دو صورت و آوا تفاوتهایی با هم داشته و دارند، اما پس از بقای شهر اراك و اسكان گروهی مختلف در این شهر و مهاجران مردمی با لهجه‌های مختلف به این ناحیه یك تكنیك خاصی از لهجه های مختلف به وجود آمد كه تا پیش از پیدایش رادیو و سینما و تلویزیون متداول بوده اما با پیدایش رسانه های گروهی و تسلط زبان (لفظ قلم) با لهجه تهرانی و زبان رسمی دولتی گویش محلی كم كم فراموش گردید و اینك مردم اراك تا حدی بدون لهجه بوده و كتابی یا تهرانی سخن می گویند . ولی در روستاهای اطراف و خود شهر محاوره پیرمردان و پیر زنان همان لهجه قدیمی می باشد كه بیشتر لغات و الفاظ ریشه در زبان اوستایی و پهلوی داشته كه امروزه در حال نابودی و از بین رفتن است و ضرورت دارد برای حفظ و نگهداری واژه های اصیل و سره قدیمی به روستاها و در بین عشایر رفته و به جستجوی آن پرداخت، تا براین گنجیة ادب دست یافت.

«گویش تاتی »

گویش تاتی مسلماً یكی از لهجه های قدیمی زبان فارسی است و اگر اقوال شرق شناسان و زبان شناسان را ملاك بدانیم آثاری از زبان قدیم اقوام ماد در آن باقی مانده است.

زبانی كه تنها بدان سخن می گویند در زمانها گذشته گسترش بیشتری داشته و به استناد شواهد عینی و پژوهشهایی كه انجام گرفته است كه زمانی همة اهالی آذربایجان، قزوین و طارم را فرا می‌گرفت. بعدها با اشاعه زبان تركی، تاتی كم كم از بین رفته و تنها ساكنان چند آبادی در سراسر دیار پیشین، این زبان را نگهداری و تا به امروز رسانده اند. از شمار تاتها كنونی آمار درستی در دست نیست.

از پیشینة تاریخی و سیر تكوینی هنوز آگاهی چندانی در دسترس نیست، ولی می توان گفت به قول احمد كسروی، تاتی كنونی ادامه و بازمانده آذری است.

او را نسكی نوشته است كه كلمة تاتی، ظاهراً اگر آغاز بر نژاد و قبیله ای اطلاق نمی شده است. قبایل صحرانشین كه اكثراً ترك بوده اند مردم زراعت پیشه و تخته قاپو ایرانی زبان را كه در زیر انقیاد خویش درآورده بودند، تات می خواندند. برخی دیگر از دانشمندان زبان شناس كلمة تات را با تاجیك مربوط می دانند .

ملك الشعرا بهار نوشته است تات به معنای تازیك و تاجیك یعنی فارسی زبانان ….. ایرانیان از قدیم به مردم اجنبی تاجیك یا تاژیك می گفته اند، چنانچه یونانیان بربر و اعراب، عجم یا عجمی گویند. این الفاظ در زبان دری تازی تلفظ شرده و رفته رفته خاص اعراب گردید. ولی در توران و ماوراءالنهر لهجه های قدیم باقی مانده و به اجانب تاجیك می گفتند . تات تلفظ تركی به معنی عناصر خارجس ساكن سرزمین سرزمین تركان این لفظ در كتیبه های اورخان – قرن هشتم م – آمده است و تاریخی طولانی و پیچیده ای دارد و تغییرات در معنی آن راه یافته و مثلاً به ملل تحت استیلای تركان و بالاخص – در دوره استیلای تركان بر ایران – به ایرانیان اطلاق شده است.

بالاخره لفظ تات به گروه هایی از مردم ایرانی نژاد ساكن ایران و قفاز اطلاق شده است كه به لهجه های تاتی تكلم می كنند .

نكته دیگری كه باید بر آن توجه داشت این است كه در زبان ترك تات به معنی لذت و مزه نیز آمده است.

اما در روش تحقیق پیرامون زبانی كه در حال نابودی و فاقد خط و كتاب است آگاهی به یك هستة مركزی یا همان نمونه ای با توجه به مجموعه شرایط، اصیل تر لازم به نظر می رسد . لیكن تعیین چنان هسته یا نمونه اصیل تر دشوارتر است مگر این كه به ریشه و چشم اندازی از ویژگیهای زبان مورد نظر در زبانها گذشته پی برده شد.

شواهد و دلایل موجود همان اندازه كه وجه اشتراك و ارتباط بین تاتی با اوستایی و پهلویی را تكان می دهد ، گویایی پیوستگی های نزدیكی با زبان مادی نیز هست. ام دیاكونوف در تاریخ ماد صفحه 350 براین موضوع تأكید نموده است. تشابه و تفاوت زبان پهلویی با زبانها دیرین مانند تاتی و اوستایی ظاهراً به همان گونه ای است كه تشابه و تفاوت تاتی با آن زبانها است. در فرهنگ واژه های تاتی به نمونه های بسیاری برمی خوریم كه نشان می دهد زبان یاد شده گاه از زبان پارسی و پهلوی میانه هم به زبانها كهن تر نزدیكتر است، اگرچه مشخصاً نوشته ای به زبان فارسی در دست نیست ولی با آگاهی از این كه برخی از دانشمندان مثلاً دیاكونوف و اورانسكی مادی و اوستایی را كه زبان جدا از هم دانسته اند باز چنین به نظر می رسد كه زبان مزبور تفاوت چندانی با هم نداشته اند و اكنون تفاوتهایی در همان و در بین تاتی و تالشی وجود دارد. علمی ترین بررسی ها را دربارة لهجه های تاتی كه بازمانده زبان پیشین آذربایجان است. احسان یار شاطر در كتاب دستور زبان لهجه های تاتی جنوبی، لاهه – پاریس 1969 است.

دین :

قبل از حمله اعراب به ایران مردم این منطقه پیرو دین زرتشتی بودند .وجود آتشكوه های بزرگ مثل آتشكوه وره در آشتیان و آتشكده خورهه در محلات و اتشكده برزو در راهجرد در 65 كیلومتری شمال شرقی اراك و اتشكده های دیگر ، دلیل بر این مدعا است . اكثر به قریب اتفاق مردم این استان 6/99 درصد مسلمانند . ( شیعه اثنی عشری ) ارمنیان و زرتشتیان مهمترین اقلیت مذهبی استان هستند كه پیش از اسلام در این نواحی بصورت پراكنده می زیستند . در حال حاضر عده ایی بسیار كم از برادران و خواهران كلیمی مذهب نیز در استان ساكن هستند .

پیشینه تاریخی

استان مركزی در گذر زمان :

اراك در گذر زمان ، شهر اراك از نظر تاریخی نسبت به سایر شهرهای استان از قدمت چندانی برخوردار نیست ، زیرا زمان احداث شهر به دوره قاجار و سلطنت فتحعلی شاه می رسد . در اوایل سلطنت قاجار در بلوك عراق قسمت زیادی از محدوده ی استان مركزی به علت وسعت زیاد و جمعیت فراوان ، همواره نا امن بود . در زمان فتحعلی شاه كه قشونی به نام عراق تشكیل گردید یوسف خان گرجی از فتحعلی شاه تقاضا كرد تا برای این مركز قشون عراق عجم به قلعه ایی نظامی احداث كند با احداث این قلعه به نام سلطان آباد بنای اولیه شهر نهاده شد كه در سال 1231 شمسی به پایان رسید . هنگامی كه راه آهن جنوب از كنار شهر عبور كرد و ایستگاهی در كنار آن احداث شد نام این ایستگاه را اراك گذاشتند . اراك در سال 1356 ش به عنوان مركز استان مركزی انتخاب و در سال 1357 شمسی رسماً تشكیلات استان مركزی در این شهر مستقر شد . شهر قدیم اراك دارای چهار دروازه بود : 1 _ دروازه شهرجرد در مشرق 2 _ دروازه رازان در شمال 3 _ دروازه حاج علینقی در غرب 4 _ دروازه قبله در جنوب .

قلعه سلطان آباد یا بلده عراق در بدو تأسیس به منظور قلعه جنگی بنا شده بود و منظور بانی بیشتر از انتخاب محل به منظور جنبه سوق الجمیشی بوده است . این قلعه كه در بین ولایات كزاز و فراهان در مقابل دربند كرهرود قرار گرفته برای جلوگیری بگفته مورخین وقت از اشرار فراهان جای متناسبی بوده است . قلعه سلطان آباد محصور به دیواری ضخیم و خندقی عظیم و عمیق به عمق 8 متر بوده است . عمارت دولتی در قسمت شمال شهر واقع شده است . در اطراف شهر هشت برج احداث شده بود كه در سال 1244 چنانچه مكتوب است فتحعلی شاه در هنگام بازدید شهر 5 پنج عراده توپ برای حفاظت قلعه سلطان آباد در اختیار سپهدار ( یوسف خان ) گذاشت .

این شهر تا سال 1271 محل سكونت سپهدار قشون عراق بوده و نظری كه دولت با آنجا داشته همان جنبه سوق الجیشی شهر بوده در این سال به نقل اعتمادالسلطنه میرزا حسن نایب الحكومه عراق دكاكین شهر سلطان آباد و باغات و عمارات دیوانی را مرمت و تعمیر و غرس اشجار كرده و از بلاد دیگر از هر قبیل صاحبان صنایع و حرف به این شهر آورده سكنی داد.

مورخین عموماً هر جا با شهر اراك رو برو شده اند نسبت بنای شهر را بشخص یوسف خان گرجی داده اند از نقل مورخین چنان بر می آید كه شهر اراك را خود شخص یوسف خان از درآمدهای شخصی یا لااقل چنانچه بین عده ایی هم شهرت دارد و به همراهی و كمك متمكنین محل ساخته است . این شهر پس از ساخته شدن با تمام مضافات آن جزء املاك شخصی سپهدار بود تا در خلال سال های بین 1244 تا 48 كه بر اثر باقی كار شدن یا نظایر آن به ضبط دولت درآمده است .

حاج زین العابدین شیروانی كه كتاب بستان السیاحه خود را به سال 1248 به پایان رسانیده می نویسد : ً سلطان آباد كه همان عراق عجم است و یوسف خان گرجی بنا نموده و به غلامحسین خان پسرش رسیده است و اكنون در ضبط دیوان اعلی است . ً

در جایی دیگر ذكر شده شهر اراك فعلی قبل از سال 1317 خورشیدی به نام عراق و پیش از آن به اسم سلطان آباد و در بدو امر عنوان قلعه سلطان آباد داشته است . شهر اراك از بناهای زمان فتحلعیشاه قاجار است كه به دست محمد یوسف خان گرجی كه گویا این شخص برادر یكی از همراهان شاه كه از اهالی گرجستان بوده و به دلایلی شاه با سیاست وی را به بهانه امر و سامان دادن به این مناطق همراه سپاهی وی را گسیل داشته تا از مركز دور باشد ) بنا شده تاریخ بنای شهر را چنانچه در افواه معروف است به حساب 1231 ضبط نموده اند . ولی چیزی كه قابل ذكر است آن كه بنای شهر مشتمل بر حدود پنج هزار خانواده و چهار راسته بازار مسقف و نیز مشتمل بر بنای بزرگ ارگ دولتی و مدرسه و عده زیادمسجد و حمام با حفظ آنكه بانی شهر در اكثر ایام خود در جبهه جنگ های ایران و عثمانی و ایران و روس بسر می برده و نیز سال های جنگ خیلی ممتد و طولانی بوده و نمی توان بطور قطع به سالی معین نسبت داد بلكه درباره آن باید گفت طرح شهر در سال فلان ریخته شده و بنای آن در خلال سنوات فلان تا فلان لااقل ده ، بیست سال طول كشیده است ، تا صورت شهر به خود گرفته است . به هرحال عراق واژه ای تازی و معرب آن اراك است . اعراب پس از استیلا بر ایران نواحی مابین دو رود دجله و فرات و نیز منطقه كوهستانی جبال را عراق عجم می گفتند .

همانطور كه تا قبل از این اشاره كردیم شهر قدیم اراك دارای چهار دروازه بوده بازار كنونی اراك شبكه ارتباطی داخلی این دروازه ها بود و راه های اصلی و خارجی از این دروازه ها آغاز می شد . با عبور راه آهن از اراك و احداث خیابان و گذرگاه های جدید توسعه شهر در قسمت جنوب و جنوب غربی آغاز شد . براساس آمار كتاب ایرانشهر در سال 1320 ش ، جمعیت اراك 51000 نفر بود . از این تاریخ اراك نیز مانند سایر شهرهای كشور توسعه یافت . در سال های صلح و آرامش دیوارهای حفاظتی شهر برداشته شد و شهر اراك و نقشه منظم اولیه آن بی رویه رو به توسعه نهاد . موقعیت ترابری اراك مهمترین عامل توسعه شهر در سال های اخیر بوده است .

وجه تسمیه :

واژه اراك به معانی ، تخت پادشاهی _ پایتخت _ باغستان _ نخلستان ، شهرستان ، باغ و بارگاه اورده اند ، پروفسور هرتسفلد آلمانی ً اراك ً را بشكل فارسی كلمه ً عراق ً و به معنی سرزمین هموار دانسته است .

در زمان سلوكیان در منطقه ماد بزرگ بین همدان و ری شهری به نام كره نزدیك اراك كنونی وجود داشته است . واژه ً كره ً در دوران اسلامی به نام های الكرح _ كرح تغییر یافته است . از قرون اولیه اسلام و گسترش اسلام به داخل مرزهای كشور منطقه وسیع ماد بزرگ به جهان معرفی گردید ، در قرون دوم اسلامی نواحی بین همدان ، ری ، اصفهان را عراق نام نهادند .

شاه اسماعیل صفوی در سال 908 هـ ق سلطان مراد بایندری را كه از مدعیان حكومت در منطقه بوده است شكست داد و بعد از این پیروزی بود كه دستور داد در كرج آستانه امامزاده سهل بن علی را به دقت تعمیر كنند و بر روی آن گنبد و بارگاهی بزرگ بسازند از آن تاریخ شهر كرج را آستانه نامیده اند . در طول حكومت قاجاریه نیز شهرهایی نیز در این منطقه بنا و یا بازسازی گردید ، گرچه از زمان تأسیس شهر اراك ، مركز استان بر مبنای سلطان بیشتر از دو قرن سپری نشده است ، طی این خطه از كشور مهد تربیت و پرورش علما ، رجال و دانشمندان و ادبای بزرگ بوده است كه هر یك میراث جاودان ارزشمندی را در پهنه تاریخ و فرهنگ و ادب كشور از خود باقی گذارده اند .

مفاخر استان :

استان مركزی بلحاظ فرهنگی و مذهبی یكی از مراكز اصلی تربیت و پرورش اندیشمندان ، شعرا ، عرفا ، سیاستمداران و بزرگان مذهب و شیعه محسوب می شود . از مشاهیر و علما دینی و ادب و فرهنگ این سرزمین می توان به امام خمینی ( ره ) بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ، پروفسور حسابی ، میرزا تقی خان امیر كبیر ، قائم مقام فراهانی ، عباس اقبال آشتیانی نویسنده ، میرزا حسن آشتیانی علمای دینی ، سلمان ساوجی ادیب و شاعر ، ادیب الممالك فراهانی ادیب و شاعر ، میرزا ابوالقاسم قائم مقام از مردان سیاست ، فخر الدین عراقی ، آیت الله العظمی اراكی ( ره) ، ملا احمد نراقی ( ره ) ، ملا مهدی نراقی ( ره ) ، آیت الله حاج آقا محسن عراقی ( ره ) ، آیت الله آقا نورالدین حسینی ( ره ) ، مصدق ، فروغ فرخزاد ، پروین اعتصامی ، ابوعبدالله آبی ، محمد رضا آشتیانی ، محمد علی اراكی ، میرزا سید علی اكبر تفرشی ، میر فیض الله تفرشی ، میر مصطفی حسینی تفرشی ، حویزی ، ابوالقاسم دانش آشتیانی ، محمد رضا درودیان ، هادی دلیجانی ، شیخ محمد راستین ، كربلایی كاظم ساروقی ، آخوند حاج ملا فتحعلی سلطان ، شیخ علی نخستین ، ملا ابوطالب ، ملا محمد علی محلاتی ، میرزا فضل الله نصیر الاسلامی ، سید عبد المجید وفسی ، هاشمی سنجانی ، سعدالملك آبی ، محمود آستانه ، ارفیع آستانه ایی ، آقا علی آشتیانی ، میرزا موسی آشتیانی ، احمد قوام ، قوام الدوله ، محیط فراهانی ، میرزا یوسف مستوفی الممالك ، مشیر الدوله ، حسن ملكی ، علی منصور ، وثوق الدوله ، میرزا حسن خان وزیر نظام ( برادر امیر كبیر ) ، محمد استعلامی ، محمد حسابی ، مصطفی چمران ، ابراهیم دهگان ، مرتضی ذبیحی ، حبیب الله ذوالفنون ، محمد رضا محتاط ، میر اسماعیل میرفخرایی ، دكتر مؤسس نیسانیان ، محمد قریب ابن ساوجی ، بیدل آشتیانی ، هوشنگ ترابی ، بهاء الدین ساوجی ، سلمان ساوجی ، ابوالحسن فراهانی ، میرزا محمد حسن فراهانی ( وفا ) ، محمد علی مردانی ، ابوالحسن ملك ، سید علی نجفی زاده ، نظامی گنجوی ، اویس وفی ، عبدالرحمن بین عیسی همدانی ، نصیراهمدانی ، محمد آستانه ، علی اكبر امینی ، كاظم ایرجی ، اسماعیل تفرشی ، ابوالفضل جلیلی ، صابر رهبر ، علی حاتمی ، فرهاد رستم پور ، غلامرضا رمضانی ، ابوالفضل جلیلی ، آقا علی اكبرخان فراهانی ، بهزاد فراهانی ، آقا غلامحسین فراهانی ، محمود فرهمند ، واروژ كریم مسیحی ، بهروز مبصری ، رضا موسوی زاده ، حاتم عسگری ، فتحعلی واشقانی فراهانی ، احمد بورقانی فراهانی ، ذبیح بهروز ، ابوتراب حلبی ، محمد خرمشاهی ، محمد باقر صدرا ، سعید قاضی سعیدی ، محمد كوهپایه ای ، مرتضی هزاوه ایی ، باقر موسوی ، امیر طوفان ( صمصام الملك ) امام خمینی ره : آیت الله العظمی حاج آقا روح الله مصطفوی موسوی امام خمینی ، بنیانگذار جمهوری اسلامی در بیستم جمادی الثانی سال 1320 هـ . ق در شهر خمین قدم به عرصه وجود گذاشتند . مهمترین تألیفات ایشان : شرح دعاء سمر به زبان عربی ، لقاءالله تفسیر سوره حمد _ جهاد با نفس _ اربعین _ آداب الصلات _ شرح حدیث جنود عقل و جهل _ سر الصلاه یا معراج السالكین _ كتاب الطهاره _ كتاب البیع _ رساله فی التقیه _ رسال لاضرر و ......

تقسیمات اداری و سیاسی :

اراك، براساس آخرین تقسیمات كشوری 1375 استان مركزی دارای 8 شهرستان، 15 بخش، 19 شهر، 60 دهستان، 1394 آبادی دارد سكنه و 46 آباد خالی از سكنه است. شهرستانهای این استان عبارتند از : اراك – آشتیان – تفرش – خمین – ساوه – شازند – محلات و دلیجان.

جغرافیای اقتصاد

دامپروری :

فلات مركزی، كه بین رشته كوههای البرز و زاگرس در این منطقه وجود دارد، رشته جبال راسوند به طرف جنوب شرقی. تنوع اقلیمی و آب هوایی استان كه ناشی از نوسانات ارتفاعی آن است و همچنین میزان بارش باران در فصول مختلف همه و همه باعث وجود طبیعت ویژه ای را از جهت رویش گیاهان در این منطقه شده است. از این رو می توان گفت استان مركزی یكی از غنی ترین مراتع طبیعی ایران است و برای پرورش انواع دام و طیور و حتی پرورش زنبور عسل مناسب است.

نواحی سربند و دامنه‌های راسوند، به دلیل ویژگیهای اقلیمی، از پرآب ترین و سبزترین مناطق استان مركزی محسوب می گردد.

تراكم چشمه های پرآب و دائمی و فصلی، پوشش گیاهی بسیار خوب و گستردگی باغها و چمنزارها، داشتن تالابها و سردابهای بزرگ همه و همه و داشتن گونه های گیاهی بومی و دارویی باعث پرورش انواع دام و طیور و آبزیان شده است.

البته باید به این نكته توجه داشت : زمستان سرد و پربرف فلات غرب و جنوب غربی استان، امكان نگهداری گله های گوسفند و بز را بسیار محدود می كند. دامها مدت زیادی در آغل ها نگهداری می شوند و تنها چند ماهی از سال می توانند از مراتع ییلاقی، كوهستانی استفاده كنند، نگهداری دامها تنها در روستاهایی كه قدرت ذخیرة علوفة زمستانی را دارند امكان پذیر است.

نواحی شرق و شمال شرق استان و اطراف سیله و دشتهای مجاور آن به علت گرما هوا در بعضی مواقع كوچ موقت گوسفند و بز را فراهم می سازد. بیشتر عشایر منطقه در این نواحی به دامداری اشتغال دارند. در اطراف اراك و خمین و شهرهای دیگر استان كه گاوداری و مرغداری های جدیدی احداث شده اند كه سعی در برآوردن نیازهای روزافزون این شهرها را دارند.

صنعت و بازرگانی :

استان مركزی از جمله استانهای صنعتی كشور محسوب می شود، وجود صنایع مادر در اراك این شهر را به یكی از قطبهای صنعتی كشور مبدل كرده است همچنین وجود كارخانه های چشمگیر و تولیدی شهرستان ساوه نیز خود گویای این مهم است. مهمترین كارخانه های صنعتی استان عبارتند از : ماشین سازی، آلومینیوم سازی كابل سازی – كمباین سازی، لاستیك سازی- كارخانه هپكو(سازنده ماشین آلات راه سازی) كارخانه های سازنده پروفیل و لوله های آبیاری آلومینیومی، كارخانه های آونگان (سازنده پایه فلزی انتقال نیرو)- كارخانه ادوات كشاورزی- كارخانه تولید نورد آلومینیوم- رنگ روناس- پالایشگاه- پتروشیمی – نیروگاه آذرآب و نیز سایر كارخانه های مستقر در شهرستان ساوه را می توان یاد كرد، كه تولید و عرضه آن به داخل كشور و صادر برخی از تولیدات كارخانه ها به خارج از كشور چه در بخش كارخانه ها و صنایع همانطور كه یادآور شدیم چه در بخش كشاورزی این استان یكی از قطبهای مهم تأثیرگذار در امر بازرگانی و صنعتی كشور است.

معادن :

در استان مركز 112 معدن محتلف وجود دارد كه بیشترین آن مربوط به مصالح ساختمانی است، از مهمترین معادن استان مركزی می توان از : سنگ آهن در شمس آباد اراك، معادن سرب، رو، منگنز، بارتیتین، سنگ تراورتن، گچ و سنگ نمك را می توان یاد كرد.

در اطراف شهر نیمور محلات معادن تراورتن بسیار زیاد است.

صنایع دستی :

در این استان انواع فرش، گلیم، قالی-جاجیم- زیلو، سفالگری تولید می شود و علاوه بر اینها كارگاههای متعدد صابون سازی كهدر آشتیان وجود دارد از جملة هنر صنایع دستی این خطه از كشور است. البته ناگفتهپیداست كه صابون آشتیان شهرت محلی دارد.

فرش ساروق اراك، قالی ساوه و لییان،جاجیم خمین، سفالگری در ساوه و محلات و همین طور تولید زیلو در محلات، شهرت بسزاییدارد.

موقعیت و وسعت :

استان مركزی بخشی از فلات مركزی ایران است كه بین رشته كوه های البرز و زاگرس و در مجاورت كویر مركزی بین 33 درجه و 30 دقیقه تا 35 درجه و 35 دقیقه عرض شمالی و 48 درجه و 57 دقیقه تا 51 درجه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است و استانهای هم مرز آن عبارتند از : در شمال استان های تهران و قزوین در جنوب استان های اصفهان و لرستان در شرق استان های اصفهان و تهران و در غرب استان همدان . مساحت كل استان مركزی حدود 29152 كیلومتر مربع است از لحاظ ویژگی های توپوگرافی ، 91/33 درصد مساحت آن را كوه هاو 93/14 درصد مساحت آن را تپه ها و 76/13 درصد را فلات ها و مابقی را دشت ها تشكیل می دهد . مركز این استان شهر اراك و شهرستانهای تابعه آن عبارتند از : ساوه ، خمین ، محلات ، سربند ( شازند ) ، تفرش ، دلیجان و آشتیان می باشد .

_ نا همواریها :

مهمترین ارتفاعات استان را قسمتی از كوه های مركزی و قسمتی از كوه های زاگرس تشكیل می دهند . بلندترین ارتفاعات استان قله شهباز در غرب اراك با 3388 متر ارتفاع در رشته كوه راسوند است و پست ترین منطقه را دشتی در جنوب ساوه با 950 متر ارتفاع از سطح دریا تشكیل می دهد .

عمده مناطق كوهستانی این استان در شهرستان های سربند ( شازند ) ، اراك ، محلات و تفرش قرار دارند . كوه های این ناحیه از دو رشته تشكیل شده است . رشته اصلی از الوند جدا شده و بصورت دیواره های موازی ، گاهی فشرده و گاهی گسترده به عرض چند كیلومتر و با طول 280 كیلومتر از همدان تا راهگرد ادامه دارد .جهت اصلی آن از شمال غربی به جنوب كشیده شده و سپس به شمال شرقی متوجه می گردد .این ارتفاعات در سربند و شازند به نام راسوند و در اراك سپیدخانی نام دارند .

قلل عمده این كوهها در راسوند ( دوخواهران ) به نام شهباز 3388 متر و سفیدخانی 2820 متر و در ( قرق در ) 2967 متر از سطح دریا ارتفاع دارند . رشته جبال راسوند به طرف جنوب شرقی ادامه داشته و به كوه های ( الوندلكان ) با ارتفاع 3056 متر در غرب خمین می پیوندد ، سپس این رشته جبال به ارتفاعات ( تخته كوه اردل ) و جاسب پیوسته و پس از قطع شدن به وسیله دره قمرود به ارتفاعات كهك قم متصل می شود .

رشته دوم كوه های این منطقه در چهل كیلومتری جنوب غربی شهر اراك از كوه های راسوند جدا شده بصورت دو رشته موازی از جنوب به سوی شمال امتداد یافته كه این رشته كاملاً بر كوه های راسوند عمود بوده و درة معروف ( چرّا ) را با وسعت 1100 كیلومتر مربع به وجود آورده ، عرض این كوهستان در بعضی نقاط از 50 كیلومتر تجاوز كرده كه جهت شمالی این كوهستان به ارتفاعات وفس ، تفرش ، آشتیان و خلجستان پیوسته و به سوی ساوه امتداد می یابد . ارتفاات عمده آن در هزاوه اراك 2735 متر و در وفس به 2745 متر می رسد . كوه های عمده منطقه تفرش عبارتند از : كوه كوجه « كجه » با ارتفاع 3140 متر ، قله بندیی 2600 متر قله گندم كوه 2159 متر و كوه كلاهك 3084 متر از سطح دریا ارتفاع دارند . در شمال شرقی شهرستان اراك رشته كوه های هفتاد قله قرار دارد كه شهرستان محلات در شرق آن واقع شده و این كوه ها به رشته جبال راهگرد می پیوندد .

آب و هوا :

تنوع اقلیمی و آب و هوایی استان ناشی از نوسانات ارتفاعی آن است . بطوریكه اختلاف ارتفاع بین پست ترین نقطه در دشت ساوه ( 950 ) متر و بلندترین نقطه با قله شهباز 3388 حدود 2400 متر است بنابراین اختلاف سطح موجود سبب اختلاف و تنوع در آب و هوا گردیده است .

میانگین بارش سالانه از 170 میلیمتر در دشت ساوه و برخی از نواحی جنوب شرقی ، تا 450 میلیمتر در ارتفاعات بالای 2000 متر متغیر است . میانگین سالانه دما نیز از 18 درجه سانتیگراد در دشت ساوه تا 4 درجه سانتیگراد در ارتفاعات تفاوت نشان می دهد . سردترین مناطق این استان ، شهرستان های سربند ، شازند ، اراك هستند كه متوسط روزهای یخبندان در زمستان از 65 تا 120 روز می باشد . همچنین میزان بارش باران در فصول مختلف آن نیز متفاوت است كه این اختلاف در شهرستان اراك به شرح زیر است .

37 درصد بارندگی در فصل بهار _ 1 درصد بارندگی در فصل تابستان _ 19 درصد بازندگی در فصل پائیز _ 43 درصد بارندگی در فصل زمستان . می توان گفت این استان از آب و هوای بیابانی ، معتدل كوهستانی و سرد كوهستانی برخوردار است و زیر بادهای محلی از جهات مختلف ، منشعب از جریان پر فشار آسیای مركزی به جریان اقیانوس هند ، اقیانوس آرام و دریای مدیترانه قرار دارد . میزان رطوبت هوا و باران در این استان یكسان نیست . در مناطق كوهستانی ، ریزش های جوی اغلب به صورت برف و در مناطق كم ارتفاع بیشتر به صورت باران ظاهر می شود . شمال استان در ناحیه زرند جزء كم باران ترین نواحی و ارتفاعات شازند در جنوب غرب از پرباران ترین مناطق استان است . اگر دمای مطلوب گردشگری بین 20 تا 25 درجه سانتیگراد باشد اردیبهشت تا شهریور مناسب ترین زمان مسافرت به این استان می باشد . استان مركزی از یك طرف در كویر مركزی و از طرف دیگر در محل زاویه چین خوردگی البرز وزاگرس واقع شده است . حدود 38 درصد مساحت استان مركزی در منطقه بیمه بیابانی بین كوهستان و بیابان قرار دارد . خاك این مناطق برای كشاورزی مناسب و استفاده از آب قنات و رودخانه ها در این نواحی میسر است . می توان گفت تقریباً نیمی از مساحت استان را این نوع آب و هوا در بر گرفته است ، سرزمین هایی كه بیش از 150 متر از سطح دریا ارتفاع دارند . پوشش گیاهی این ناحیه غنی تر و دوره رشد گیاهان نیز بیشتر از نواحی دیگر است و دیگر اینكه 12 درصد از اراضی استان مركزی كه در ارتفاعات واقع شده اند آب و هوای سرد دارند . وجود برف دایمی در قله ها حاكی از آن است كه میانگین دمای گرمترین ماه سال نیز بسیار پایین است . مراتع مرغوب استان در این نواحی واقع شده اند . بیشتر رودخانه های دایمی استان از این نواحی سرچشمه می گیرند . تراكم جمعیت در این مناطق چندان زیاد نیست . نمونه این آب و هوا را می توان در آستانه و شازند مشاهده كرد .

منابع آب :

براساس مطالعات انجام شده در حال حاضر مقدار آبی كه از طریق رودخانه ها ، قنات ها ، چشمه ها و ... به دست می آید ، حدود 2/4 میلیارد متر مكعب است كه تنها 50 درصد آن در امور كشاورزی و موارد دیگر مورد استفاده قرار می گیرد .

نقش كوه ها در نزولات جوی استان مركزی اهمیت بسزایی دراد . بطور كلی متوسط میزان بارندگی سالیانه در این استان خوب است . در فصل زمستان در این استان كوه ها و مناطقی كه بیش از سه هزار متر از سطح دریا ارتفاع دارند ، در زیر قشر عظیمی از برف فرو می روند . برخی قلل این كوه ها ، این برف ها را تا سال بعد محفوظ نگه می دارند ، كه این خود منابع سرشار آب برای استان بشمار می رود .

رودها :

در این استان دو رودخانه معروف وجود دارد :

الف : رودخانه قره چای یا زرین رود :

این رودخانه از دو رود تشكیل می شود و وسعت حوزه آبریز آن حدود 23921 كیلومتر مربع است . شاخه جنوب آن از كوه های سربند و راسوند و تالاب وعمارت و سراب های استان ، عباس آباد ، كله و نهرمیان سرچشمه می گیرد . این شاخه ها در محل پل دو آب به هم پیوسته ، رود واحدی را به نام چرّا « شرا » تشكیل می دهند ، پس از عبور از بخش چرّا با جهت جنوب به شمال با « دبی » قابل ملاحظه ای به شاخه غربی قره چای می پیوندد .

شاخه غربی كه از كوه های الوند همدان سرچشمه گرفته از بهم پیوستن شش رود كوچك به وجود می آید كه در دشت رزن و بهار به نام سیمینه رود نامیده می شود ، در دشت كبودر آهنگ ، شاخه فرعی « زهتران » و « خمیگان » از شمال به جنوب جریان یافته كه این رودخانه در انتهای بخش چرّا با رودخانه چرّا یكی شده و به طرف ساوه جریان پیدا می كند ، در ساوه نیز دو رود كوچك به نام های « سامان » و « یاتان » بهم پیوسته به نام رود مزلقان یا مردقان ( مزدقان ) وارد قره چای شده پس اط گذشتن از دشت ساوه در محل پل دلاك به قمرود پیوسته و به « مسیله » و به كویر نمك می ریزد ، طول این رودخانه حدود 540 كیلومتر است . این رودخانه بویژه شاخه های آن در سربند و كزاز و بخش چرّا بعلت موقعیت طبیعی ویژه ، مناظر بسیارزیبایی پدید آورده كه از جهت جاذبه های تور سیم و بهره برداری جهانگردی و ایرن گردی ، واجد اهمیت خاص است ، تراكم این مناظر دلنشین بویژه در منطقه سربند و كزاز كه سرچشمه ها و سرشاخه های متعدد رودخانه را در خود جای داده بسیار جالب توجه است . اما این مناظر بسیار زیبا بعلت آن كه در منطقه كوهستانی قرار گرفته و فاصله طولانی با مراكز شهرها دارند ، فاقد امكانات زیر بنایی مناسب گردشگری و ایرانگردی هستند . با ایجاد تأسیسات اولیه گردشگری این مناطق می تواند از مركز مهم جذب و جلب گردشگر و ایرانگرد باشد و یا حداقل می تواند مردم استان را بخود جلب كند .

ب : رودخانه قمرود

این رودخانه كه 288 كیلومتر طول دارد حوزه آبریز آن ، كوهستان های اطراف خمین و گلپایگان و خوانسار به وسعت 16050 كیلومتر مربع در جنوب شرقی استان مركزی قرار دارد ، كه مسیر قابل ملاحظه ای از این رودخانه در استان مركزی واقع است . شاخه اصلی آن از كوه های لرستان ، گلپایگان و خوانسار سرچشمه گرفته و در هر مكان نام ویژه ای دارد . شاخه اصلی به نام دربند یا گلپایگان ، از كوه های زاگرس سرچشمه گرفته و شاخه اصلی و پر آب قمرود می باشد و در جهت شرق به غرب جریان دارد .

رودخانه خوانسار از كوه های این شهرستان سرچشمه گرفته ، پس از ورود به دشت گلپایگان به آن می پیوندد .كه در پائین گلپایگان ، خرقاب نامیده می شود . این دو رود به نام (( خرقاب )) در 23 كیلومتری شرق خمین در نزدیكی (( گلهاگرد )) با رودخانه خمین یكی می شوند . رودخانه خمین از كوه های آشناخور ، سرچشمه گرفته و جهت آن ، جنوب غربی _ شمال شرقی است . شاخه های كوچكتری در خمین از كوه های ( نشهر ) و پشتكوه و دالایی و بیشه علی و حمزه لو سرچشمه گرفته كه در 2 كیلومتری غرب خمین نزدیك روستای ریحان و (( ارّه )) به رود خمین می پیوندند . رودخانه قمرود پس از گذشتن از نیم ور و كنار محلات و غرب دلیجان بسوی قم می رود و در ناحیه (( پل دلاك )) در 20 كیلومتری شمال شرقی قم به قره چای پیوسته وارد مسیله شده و به كویر نمك می ریزد . از دیدگاه جاذبه های طبیعی گردشگری ، هر چند مسیر رودخانه قمرود بویژه پیش از عبور از نیمور محلات به اندازه منطقه سربند و كزاز ، چرّا ، سرسبز و زیبا نیست . اما جاذبه های گردشگری و ایرانگردی آن را نباید نادیده گرفت . بویژه در منطقه خمین و محلات با ایجاد امكانات و تأسیسات به جاذبه های گردشگری افزوده می گردد ، كه می تواند در كنار جاذبه های طبیعی شهر زیبای محلات و پارك و سرچشمه و گلخانه ها و آب گرم معدنی ، مجموعه بسیار زیبا و جذابی برای گردشگران به وجود اورد .

بادها :

در فصل زمستان وزش بادها در دو جهت غرب و جنوب غربی دیده می شود و سرعت آن حدود 35 كیلومتر در ساعت است در فصل بهار ، وزش باد جنوب غربی و غرب و سرعت تا حدود 35 كیلومتر در ساعت است در تابستان نیز وزش باد در جهت جنوب غربی و غرب بوده و سرعت آن تا 15 كیلومتر در ساعت می رسد در پائیز وزش باد در دو جهت غرب و جنوب غربی با سرعت حداكثر 26 كیلومتر در ساعت است . در برخی اوقات ، وزش باد در جهت شمال شرقی و شرق بوده كه معمولاً 70 درصد وزش آن آرام می باشد .

دریاچه ها :

دریاچه قاسم آباد :

این دریاچه طبیعی و بسیار زیبا در غرب بخش چرّا ، در غرب خنداب و در منطقه كوهستانی بین روستاهای اوچ تپه ، كرد و خورد 7 توتل و قاسم آباد قرار دارد ، محل دریاچه دشت كوچكی است كه اطراف آن را كوه ها احاطه كرده اند . نزولات آسمانی آن مناطق در آن جمع شده و به صورت دریاچه در آمده است . در سال های خشكسالی آب آن كم و گاهی خشك است . اما در سالهایی كه بارندگی زیاد است این دریاچه حتی قابل قایق رانی است وسعت آن حدود 3 كیلومتر و 2 كیلومتر است در فصل پائیز و ابتدای زمستان به علت آب و هوای مناسب ، محل تجمع پرندگان مهاجر است .

دریاچه میقان :

دریاچه یا كویر میقان در شمال شرقی اراك و در دشت فراهان قرار دارد . مساحت آن از حدود 100 تا 110 كیلومتر مربع متغییر است . حدود كویر یا دریاچه میقان در سال های مختلف بر حسب بارندگی متغییر است و محیط آن از 16 تا 24 كیلومتر تفاوت می كند . آب دریاچه شور است . محدوده دریاچه میقان از جهت اقلیمی دارای زمستان های معتدل است ، همین ویژگی سبب می گردد كه در پائیز و اوایل زمستان زیستگاه پرندگان بویژه پرندگان مهاجر باشد .

پرندگان مهاجر از قبیل غاز و اردك و سرسبز در هنگام مهاجرت دسته جمعی از سرزمین های سردسیری در مسیر مهاجرت خود به جنوب ایارن ، حدود 2 ماه از آبان تا آذر را در محدوده این دریاچه بسر می برند .

دریاچه های مصنوعی :

در سطح استان بجز دریاچه های پشت سرهای دلیجان و ساوه و بند نیمور ، تعدادی دریاچه مصنوعی در پشت سرهای خاكی به وجود آمده كه تمام آنها از جاذبه های جنوب ایرانگردی محسوب می شوند . یكی از این دریاچه ها كه همیشه پر آب است دریاچه دربند جمال آباد قره كهریز است . ار اراك تا جمال آباد حدود 30 كیلومتر جاده آسفالته است . این دریاچه از رود آب های كوهستان های قره كهریز و كوه شمس آباد و بویژه دو قنات بسیار پر گردیده كه طول آن حدود 2 كیلومتر با عرض یك كیلومتر است . دریاچه همیشه پر از آب شیرین بسیار گوارا است . امكان قایق رانی داشته و حتی در تابستان می تواند از تفرجگاه های بسیار زیبای استان باشد .

مناطق حفاظت شده :

منطقه حفاظت شده هفتاد قله :

كوهستان های مشهور به هفتاد قله به مساحت 82125 هكتار بین شهرهای اراك و محلات و خمین واقع شده است . با توجه به ویژگی زیستگاهی و ارزش های مربوط به حیات وحش ، این منطقه به عنوان نمونه ای بارز از یك اكوسیستم كوهستانی به شمار می رود . ارزشهای زیستگاهی كوه های این منطقه باعث شده است كه از زمان های قدیم یكی از بهترین شكارگاه های كشور محسوب می شود . در یكی از دره های بسیار زیبای هفتاد قله بنام دره چكاب كه این نام به خاطر چشمه ای به همین اسم است سنگ نبشته ای موجود است كه می رساند این منطقه از قدیم شكارگاهی معروف بوده است . از شكارهای بزرگ این مناطق می توان به : قوچ و میش ، كل و بز ، آهو و پلنگ ، گراز كه این نوع شكارها بیشتر در كوهستان ها بسر می برند اشاره كرد .

شكار كوچك پرندگان از قبیل : غاز خاكستری ، اردك ، لك لك سفید ، بلدرچین ، هوبره ، فاخته ، قمری ، كبوتر چاهی ، كبوتر كوهی ، عقاب طلایی ، كركس مصری ، هما و دال اشاره كرد .

منطقه غربی اراك شامل كوه های چرّا و وفس :

این كوهستان ها با پوشش گیاهی بین 25 تا 60 درصد و آب فراوان از شكارگاه های خوب استان است . شكارگاه های معروف آن عبارتند از : كوه كوچك زار ، كوه خشكه ، كوه لجور ، از شكارگاه های مهم آن : كوه وحش ، شكار آنجا عبارتند از : قوچ و میش _ آهو و گرگ _ روباه و خرگوش و از پرندگان كبك و تیهو و با قرقره و فاخته است .

منطقه سربند :

منطقه سربند بیشتر تپه ماهور است و یكی از شكارگاه های خوب استان است . ارتفاعات آن عبارتند از : دواریجان ، گونه ، چوبدر علیا ، چوبدر سفلی ، دو آب ، با زمستان سرد و تابستان معتدل از بهترین شكارگاه های قوچ و میش بویژه كبك است . دره مالیمر و باغ سماق لو از مناطق بسیار زیبای استان بوده و دارای دره های سرسبز و چشمه های فراوان است . شكار آنجا قوچ ، میش و كبك و تیهو می باشد . از چشمه های معروف آن سیب در است .

پارك جنگلی اراك :

چشمه های معدنی :

چشمه های دایمی فراوانی در استان وجود دارد كه به مناسبت فراوانی آب و سرسبزی و زیبایی طبیعی و آسانی دسترسی به آنها از جاذبه های طبیعی بسیار مهم بشمار می روند و می توان محل گذران ایام فراغت و تفرجگاه اهالی استان و ایرانگردان باشد .

مهمترین آنها عبارتند از : سرچشمه محلات ، چشمه پنجه علی ، سرآب اسكان ، سرآب حك ( سراب بولاغ ) ، سراب عباس آباد شازند ، چشمه انجدان ، چشمه بالقلو در ساوه ، كه تنها در سرچشمه محلات و پارك كنار آن ، تسهیلات و امكانات جهانگردی ایجاد شده است . در دامنه كوه سفید خانی ، چشمه چینچلی ، با آب معدنی و گوارا می تواند از جاذبه های خود طبیعی به حساب می آید .

چشمه های آب گرم محلات :

چشمه های آب گرم محلات به فاصله 15 كیلومتری شمال شرقی محلات قرار دارد . این چشمه های آب گرم معدنی در سمت شرقی كوه خورزن در نزدیكی روستای نینه از دهستان خورهه قرار گرفته است . استفاده از چشمه های آب گرم معدنی محلات سابقه باستانی داشته و می توان تاریخ استفاده از آن را با آثار باستانی خورهه در یك جهت پنداشت .

از دوران باستان تاكنون از آب گرم محلات به خاطر خواص درمانی آن استفاده می كرده اند . آب این چشمه ها از تركیب ، آبهای سولفاته كلسیك و از ته آبهای ، هیپبر ترمال بوده كه در درمان بیماری های نقرس و هم چنین بیماری های كبدی ، صفراوی و كلیوی و دستگاه گوارش مؤثر است . سالهاست كه مردم ایران بویژه استان مركزی و شهرهای قم و كاشان و اصفهان برای درمان و تفریح و گردش به محلات و آبگرم روی می آورند . فصول استفاده از چشمه های آب گرم محلات بهار و تابستان است به ویژه دو ماهه مرداد و شهریور می باشد .

چشمه كیخسرو ، سراب حك یا چشمه بلاغ :

این سرای یا چشمه بزرگ در دشت كزاز و در دامنه كوه راسوند قرار دارد . به علت سرسبزی و زیبایی طبیعت قابلیت آن را دارد كه از مراكز مهم جذب توریسم و جهانگردی و ایرانگردی باشد .

چشمه چیقلی :

در 28 كیلومتری جنوب غربی اراك و در بالا دست روستای رباط میل بر سینه با صلابت رشته كوه سفید خانی ، گردشگاه مصفای چپقلی واقع است . كه خواص درمانی چشمه آب معدنی آن زبانزد خاص و عام است . آب معدنی چپقلی از ردیف آب های بی كربنات كلیسم دار است و منیزیم آهن دار فاقد هرگونه آلودگی میكروبی است و از نوع آب های سرد و سبك است كه آشامیدن آن اثرات درمانی شگرفی در بدن دارد . این چشمه دائمی با كیفیت مطلوب 8 دهم لیتر در ثانیه آب دهی دارد و تأثیر آن در دفع سنگ كلیه و مثانه در بین عموم زبان زد است .

آب معدنی چشمه گراو :

چشمه فوق به فاصله 5 كیلومتری شهرستان تفرش بین دو روستای گبوران و طراران واقع گردیده است و دسترسی به ان آسان است . آب این چشمه ، معدنی و دارای خواص درمانی است . گراو متشكل از چند قسمت در سطح زمین است كه از آنجا به حالت جوشش از سطح زمین خارجشده و در یك قسمت نیز آب همراه گازكربنیك فراوان از منفذی خارج می شود . آثار بجا مانده در اطراف چشمه یك چهار دیواری را نشان می دهد كه بطور گسترده به عنوان حمام زنانه از آن استفاده می شده است . آب گراو تفرش ، آب معدنی بی كربناته مخلوط است كه به نسبت تقریباً مساوی یون های سدیم و كلسیم در آن یافت می شود . استحمام در این آب اثر تسكینی داشته همچنین باعث باز و بسته شدن عروق می گردد .

تالاب ها :

تالاب هفته عمارت :

این تالاب در بخش كزاز ، كنار روستای عمارت و نزدیك روستای هفته از توابع سربند است . این دریاچه یا چشمه بسیار بزرگ در ثبیت آب رودخانه چرّا جنبه حیاتی داشته و گذشته از زیبایی های چشمگیر طبیعی آن از جنبه های زیست محیطی و توریسم دارای اهمیت فراوان است . این تالاب یكی از زیستگاه های خوب پرندگان ( چه مهاجر و چه بومی ) از قبیل اردك و غاز بوده كه در حفظ اكوسیستم جانوری و گیاهی نقش مهمی را دارا است . تالاب هفته عمارت گذشته از تأثیر فوق در تعدیل درجه حرارت و رطوبت منطقه موثر است .

غارها :

غار قلعه جوق :

این غار در نزدیكی روستای چهرقان از توابع بخش وفس اراك در كوهی به نام قوزی قشلاق واقع شده است . این غار به وسیله انسان و در دل كوه حفر شده و دارای سه مدخل است . در گذشته نردبانی در پای آن قرار داشت كه رفتن به درون آن را آسان می نمود . لیكن امروز آن نردبان از بین رفته است و بدون وسایل كوهنوردی رفتن به درون آن ممكن نیست . برخی معتقدند كه این غار به منظور دفن مردگان بوده است و در واقع باید آن را آرامگاه دانست . به عقیده باستانشناسان این مقبره ها مربوط به دوره مادها بوده است .

غار آسیلی :

نزدیك روستای امان آباد است . و در مغرب انجدان قرار دارد . طول كلی غار 5/73 متر و عرض آن 8 متر می باشد . در آن حوضچه هایی قرار دارد كه دیواره های آن یك پارچه از مواد آهكی و بلورهای منشوری استالاكتیتی پوشیده شده است . مدخل آن با دو دریچه دایره شكل است كه ستونی به محیط یك متر ، دیواره وسطی این دو دریچه را تشكیل می دهد .

غار میلانون یا گلوچه بالا :

غار مزبور دارای دو دهانه می باشد یكی مایل است كه راه عبور و رسیدن به انتهای آن است و دیگر عمدای است كه در حدود 3 متر بالاتر از دهانه اولی قرار دارد .

غار طاق رچه :

این غار از غار آسیلی به انجدان نزدیك تر است . دو درخت بزرگ مقابل دهانه آن روییده و منظره زیبایی به غار داده است . طول غار 22 متر عرض میانه آن 7 متر ، عرض انتهای آن 11 متر و ارتفاع غار 3 متر می باشد . دهانه غار رو به جنوب می باشد .

غار گیوه كش :

گیوه كش غار كوچكی است . طول غار 9 متر و عرض آن 6 متر و ارتفاع آن 5/1 متر است . عرض دهانه نیز 4 متر است كه در قسمت شرق انجدان قرار دارد .

غار شغال دره :

غار شغال دره11 متر طول ، 2 متر عرض و 3/1 متر ارتفاع دارد و در دامنه كوه كلوپ جهنم قرار دارد . ( بنابر اظهار اهالی روی این كوه در فصل زمستان برف باقی نمی ماند كه بدان لقب جهنم داده اند .)

غار هین هو :

از غارهای رشته كوه سفید خانی است . مدخل غار بسیار باز و ارتفاع آن زیاد است اما عمق كمی دارد .

غار علی خورنده _ غار دربر :

كه در تفرش قرار دارند .

غار چال نخجی ر :

در فاصله 8 كیلومتری شمال دلیجان و در منطقه ای به نام چال نخجیر قرار دارد . درون غار عموماً كریستالیزه بوده و از سنگ های تزئینی و زیبا تشكیل شده است . كف و دیوارهای غار پوشیده از اسفنجهای بلورین است كه از این جهت یكی از غارهای زیبای كشوری است .

غار كهك _ غار سرجوان :

در دلیجان واقع هستند كه غار سرجوان جنبه زیارتگاهی دارد .

غار شاه بلبل :

این غار در كوه های شرقی شهرستان محلات ( بین خورهه و دلیجان ) واقع شده است . این غار دارای چشمه ای كم آب است و از نظر مذهبی برای اهالی منطقه غاری مقدس است .

غار كوه ساوه ( شاه پسند ) :

این غار در شمال غربی شهرستان ساوه و بالاتر از مقبره اشموئیل پیغمبر واقع است .

غار سوراخ گاو :

در شمال غربی روستای خورهه واقع است .

غار یكه چاه : در جنوب شرقی محلات واقع است .

غار گدار چشمه : در كوه ارده و در جنوب نیمور محلات قرار دارد .

غار سرچشمه : در شمال محلات و در كوه سرچشمه واقع است .

غار كشه ریز : در شمال غرب شهرستان محلات و در كوه فیروز كوه واقع است .

پوشش گیاهی :

از جلوه های طبیعت و سرسبزی و زیبایی و همینطور پوشش گیاهی در استان مركزی می توان از : مناطق سربند و بخش های اقلیمی كوهستانی آن دشت كزاز بویژه در دامنه كوه ها به بخش چرّا ، بخش وفس ، رشته جبال هفتاد قله و شهرستان محلات نام برد .

ناحیه سربند و دامنه های راسوند به دلیل ویژگی های اقلیمی ، از پر آب ترین و سر سبزترین مناطق استان مركزی محسوب می گردد .

تراكم چشمه های پر آب دائمی و فصلی ، پوشش گیاهی بسیار خوب و گستردگی باغ ها و چمن زارها ، داشتن تالاب ها و سراب های بزرگ را ایجاد نموده است .

گونه های گیاهان بومی و دارویی این مناطق عبارتند از : نعناع فلفلی _ شمعدانی _ شاه تره _ منداب _ اویشن _ ریواس _ خاكشیر _ بومادران _ شنگ _ اسپند _ مرزنگوش _ ترشك _ تره وحشی _ بارهنگ _ كاسنی _ گل گاوزبان _ گل ارغوان _ گزنه _ بابونه _ بادرنگ بویه _ خارخسك _ روناس _ علف شیر _ لاله سرنگون _ مریم نخودی _ همیشه بهار _ زیره _ لاله _ زینان _ شوید _ شقایق _ شنبلیله _ تاجریزی _ تاتوره _ تیغال _ توتیای نباتی و .... وجود دارد .

جغرافیای انسانی

بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسكن سال 1375 استان مركزی 1228812 نفر جمعیت دارد از این تعداد 1/57 درصد در نقاط شهری و 9/42 درصد در نقاط روستایی سكونت داشت اند . در همین سال از كل جمعیت استان 156/616 نفر مرد و 656/612 نفر زن بوده اند . از جمعیت استان 3/38 درصد در گروه سنی كمتر از 15 سال ، 1/56 درصد در گروه سنی 15 تا 64 سال و 6/5 درصد در گروه سنی 65 سال و بیشتر قرار داشته اند . سمت وسوی تمامی نقل و انتقالات داخلی و مهاجرین كه از خارج وارد استان شده اند كانون های شهری مخصوصاً در شهر اراك و ساوه بوده است . قبل از دهه اخیر مردم استان برای یافتن كار و ادامه تحصیلات فرزندان و بالا بردن سطح زندگی خود از این استان به استان های تهران و اصفهان مهاجرت می كردند لیكن بر اثر جذب نیروهای بومی ، بسیاری از شهرستان های دیگر به این استان مهاجرت كرده اند .

منابع اقتصادی استان :

كشاورزی : اساس اقتصاد استان را به ترتیب اهمیت، بخش های خدمات، صنعت و كشاورزی تشكیل می دهند . به طوری تقریبی در حدود 19 درصد مساحت استان اراضی كشاورزی 57 اراضی مرتعی، 24 درصد اراضی غیر مزروعی از قبیل دریاچه ها ، كویرها، جاده ها و شهرها تشكیل می دهند . محصولات كشاورزی استان شامل تولید، گندم، جو، حبوبات آفتابگردان، پنبه- چغندر قند- گوجه فرنگی و پیاز است.

تولید برخی ار فرآورده های كشاورزی در شهرستانهای این استان بیش از میزان مصرف محلی است. در نتیجه به استانهای مجاور صادر می شود .

از شهرستان اراك، گندم، جو، انگور، سبزیجات و خشكبار.

از شهرستان ساوه : انار و طالبی و پسته.

از شهرستان محلات : كاهو و گل.

از شهرستان تفرش : بادام و گردو.

از شهرستان خیمن : پایز و لوبیا و گندم به سایر شهرها و استانها و همچنین به خارج از كشور صادر می شود .

به هر حال استان مركزی به لحاظ موقعیت خاص به خود بوده و داشتن زمین های حاصلخیز زراعی و تولید برخی از محصولات كشاورزی و نیز دامپروری از مناطق مهم كشور محسوب می شود. می توان گفت تقریباً 50 درصد از مردم این استان در روستاها زندگی می كنند و شغل اصلی آنها كشاورزی و دامداری است.

همین طور كه در بالا اشاره شده گویا این حقیقت است.