بیرجند

موقعیت و حدود شهرستان بیرجند

شهرستان بیرجند در جنوب استان خراسان و بین مدارهای 32 درجه و 53 دقیقه عرض شمالی و59 درجه و 13 دقیقه طول شرقی نسبت به نصف النهار مبدا قرار دارد .

شهرستان بیرجند از شمال به شهرستان قائن ، از غرب به فردوس و طبس، از جنوب به نهنبدان و از شرق به افغانستان محدود می شود .مساحت شهرستان بیرجند 31704 كیلومتر مربع و ارتفاع آن از سطح دریا 480متر است .بیرجند تا تهران 1320 و تا مشهد 486 كیلومتر فاصله دارد

آب و هوای بیرجند

شهرستان بیرجند به دلیل دوری از مسیر باد های باران آور، عدم وجود ارتفاعات مهمی كه بتواند در تعدیل آب و هوا و جذب نزولات جوی مؤثر واقع شود و مجاورت با كویر لوت در خشك ترین تقسیم بندی اقلیمی خراسان قرار دارد . میانگین درجه حرارت در همه نقاط شهرستان به یك اندازه نیست .

1. اقلیم گرم و خشك شامل مناطق دشت و حاشیه شهرستان .

2. اقلیم خشك و ملایم كه در بخش های مرتفع شمالی و مركزی شهرستان (رشته كوههای  باغران و مؤمن آباد) مشاهده می شود .

فصل گرم بیرجند طولانی است و ماههای خرداد، تیر و مرداد را در بر می گیرد و ایام سرد سال شامل ماههای آذر، دی و بهمن می باشد . متوسط بارندگی سالانه 167 میلیمتر است كه بیشترین میزان آن مربوط به فصول زمستان و بهار می باشد . دره های واقع در رشته كوههای منطقه از جمله رشته كوه باغران از مناطق ییلاقی و خوش آب و هوای شهرستان محسوب می شود.

جمعیت بیرجند

طبق آمار سال 1375 شمسی جمعیت این شهزستان در حدود 276460 نفر است كه از این تعداد 141031 نغر مرد و 134554 نفر زن هستند . از كل جمعیت بیرجند تعداد 131488 نفر در نقاط شهری و 145012 نفر در روستا ها زندگی می كنند .

سابقه تاریخى بیرجند در گذر زمان

بر اساس اسناد بازمانده از دوران باستان "قهستان" خاستگاه و زیستگاه یكی از اقوام ایرانی نژاد به نام "ساگاردت " بوده و بخشی از ساتراپی چهاردهم هخامنشی به شمار می آمده است . این نظریه را دو سند معتبر كهن توجیه و اثبات می نماید . یكی كتیبه های هخامنشی و دیگری نوشته های مورخان یونانی . هرودت مورخ بزرگ قرن پنجم پیش از میلاد به این قوم اشاره كرده و درباره آنها می نویسد :"آنها در ردیف اقوام شرقی هستند و از سكنه چهاردهم هخامنشی به شمار می روند . "

به جز نوشته ها و قرائن تاریخی یك سند و مدرك بسیار معتبر (كتیبه كال جنگال ) نشان می دهد كه در دوران حكومت اشكانیان، قهستان از ایالات شاهنشاهی اشكانی وبخش "خوسف " ساتراپ نشین این منطقه بوده است .

در عهد ساسانی قهستان از ایالات آباد و معتبر بوده هر چند گاهی فرمانروایی این منطقه در دست هپتالیان بوده است . كتیبه و سنگ نگاره ها ی لاخ مزار روستای كوچ بیرجند حاوی نوشته هایی به خط پهلوی ساسانی است كه در آنها نام" آخشنواز " پادشاه هپتالی و "قباد " پادشاه ساسانی به چشم می خورد . همچنین صحنه بزم و عروسی قباد با دختر " آخشنواز " و صورت چند شخصیت هپتالی همگی بر حضور مؤثر هپتالیان در جنوب خراسان تاكید دارند .

مورخان فتح خراسان را در سال 22 هـ .ق در زمان خلافت عمر و فتح قهستان را در سال 29 هـ .ق در عهد خلافت عثمان دانسته اند. قهستان تا سال 259 هـ . ق در سیطره عباسیان بود و توسط والیان خلفا اداره می شد و چندی از این مدت جزء قلمرو طاهریان بود .  در این سال یعقوب لیث صفاری كه رهسپار سركوبی نیشابور بود قهستان را فتح نمود و حاكمانی در نقاط آن گمارد و تا سال 299 هـ. ق قهستان در دست خاندان صفاری بود . پس از آن  قهستان مدتی در تصرف امرای محلی سیستان و از زمان حسن صباح تا تهاجم سپاه هلاكو خان مغول در دست امرا و حكام اسماعیلیه بود . چنانچه قهستان یكی از مراكز عمده سیلسی این فرقه و بهد از الموت مقر حضور فدائیان اسماعیلیه بود . موقعیت خاص، دوری از مركز حكومت، وضعیت طبیعی و وجود كوههای بلند و صعب العبور از مهم ترین علل حضور فدائیان اسماعیلیع در این منطقه بوده است . قلعه كل حسن صباح ، قلعه بزرگ، قلعه رستم ... از مشهورترین قلاع اسماعیلیه در قهستان می باشد . سرانجام با حمله هلاكو خان مغول طومار اسماعیلیان در هم پیچید در حالی كه بازتاب جغرافیایی حضور آنها در فهستان به صورت ویرانی شهر ها، كور شدن قنوات ، آسیب دیدن توان های محیطی، اشاعه فقر، مهاجرت های نا خواسته و كاهش جمعیت و ویرانه هایی از قلاع سابق بر جای ماند .

در گیریها و نزاع هایی كه به واسطه وجود اسماعیلیان از حوالی قرن ششم تا قرن هفتم هجری در این نواحی به وقوع پیوست ، سبب ویرانی شهرها شد . ولی به نوبه خود موجب توجه بیشتر به نواحی اطراف بیرجند و خود بیرجند كه تا این زمان قصبه كم اهمیتی بود، گردید . هر چند نام بیرجند از قرن هفتم هجری مطرح شده لیكن تا دوران صفویه همچنان به صورت قصبه ای نه چندان مهم بوده است . از این زمان فصل جدیدی در تاریخ این شهر گشوده شد . علل این امر را می توان به شرح ذیل بیان نمود :

1. رسمیت مذهب تشیع كه سبب شد تا قاینات كه پیش از این پناهگاه شیعیان به شمار میرفت مورد توجه قرار گیرد .

2. رواج اقتصاد تجارتی، رونق داد و ستد و فزونی كاروانهای تجاری برای این ناحیه در انزوا افتاده ، فرصت مناسبی جهت رشد اقتصادی و توسعه كشت و كار فراهم آورد .

3. در عهد صفویه به ناامنی های ناشی از حضور اسماعیلیان ، یورش مغول ، تیموریان ، افاغنه و بلوچ ها خاتمه داده شد .

4. اهمیت بیرجند از عهد صفویه كه خانواده امیریه (علم) امارت یافته و در آنجا مستقر شدند بیشتر شد و بتدریج جایگزین شهر قائن گردید .

بیرجند كه از زمان انتخاب شدنش به عنوان حاكم نشین قائنات در مسیر پیشرفت افتاده بود ، با رونق گرفتن تجارت در اوایل قرن حاضر و گسترش ارتباطات میان انگلیس و هند شكوفایی بیشتری پیدا كرد . اتصال خط آهن كراچی به زاهدان كه توسط انگلیس و در مسیر خط ارتباطی اروپا به هند ایجاد شده بود موقعیت تجاری بیرجند را بیش از پیش بهبود بخشید .

تاریخ بیرجند در سده های اخیر با نام خاندان امیریه (علم ) در هم آمیخته است . این خانواده خود را از اعقاب اعراب خزیمه می دانند كه از بحرین به این ناحیه مهاجرت كرده اند و به دلیل خصومت مامون و طاهریان با علویان در طول دوره عباسی مورد بی مهری قرار گرفته اند . سابقه روشن این خاندان منحصر به دوره صفویه و بعد از آن است . در اواخر دوره صفویه با پیوستن امیر اسماعیل خان خزیمه به اردوی نادر، حكومت قاینات به او تفویض شد . پس از حوادث جنگ هرات در دوران حكومت فتحعلی شاه استعمار بریتانیا در راستای استراتژی منطقه ای خود توجه خویش را به نواحی شرقی ایران به ویژه خراسان و سیستان معطوف داشت ... با توجه به آشفتگی حكومت قاجار و نفوذ روسیه تزاری در آن، اساس این استراتژی تبدیل حكومت محلی  قائن به مركز سیاست بریتانیا در منطقه و بهره گیری از خاندان علم به عنوان پایگاهی قدرتمند بود . امیرابراهیم خان (شوكت الملك) علم و پسرش اسدالله علم كه در دوران پهلوی به مقام وزارت رسیدند از چهره های شاخص این خاندان به شمار می روند .

نام و وجه تسمیه بیرجند

این شهر را از قدیم به دو نام خوانده ‏اند: 1- قهستان. 2- بیرجند.

قهستان:

« قهستان» نام تمام سرزمینى است كه در جنوب خراسان واقع و شامل ولایات خواف، گناباد، بجستان، كاشمر، فردوس ، طبس، قائن، طبس مسینا ، بیرجند و نهبندان بوده ولی گاه به محدوده كوچكتری از این سرزمین یعنی ولایت قائنات اطلاق گردیده و گاهی تنها به "شهر بیرجند" نیزگفته شده است . ( 2 نك: احمدیان. جغرافیاى شهرستان بیرجند صص 61-62. )این ناحیه به سبب كوهستانی بودن به این نام یعنی " قهستان " (معرب كهستان= كوهستان) خوانده شده است .

بیرجند :

بیرجند به صورت برجن ، برجند ، بركندو بیركند نیز در نوشته ‏ها و فرهنگ‏نامه ‏ها آمده است. ( 2 افشار سیستانى. ایرج. « شناخت استان خراسان«. صص 168-170 ) . بیشتر كسانی كه درباره ساختار و معنی واژه بیرجند اضهار نظر كرده اند كلمه " بیرجند "را مركب از دو جزء "بیر"(=بر) و جند دانسته اند . آنان جزء پسین كامه یعنی "جند" را معرب واژه كند یا تلفظی دیگر از آن می دانند و" شهر" معنی می كنند . ولی در مورد جزء پیشین آن ـ یعنی "بیر" اختلاف نظر داشته و آن را به اختلاف "نصف " ،"بلند" ، "چاه " و "طوفان" معنی كرده و می كنند .

بافت تاریخی

میراث فرهنگی و اهمیت توجه به آن

میراث فرهنگی هر ملت سند هویت و ملیت اوست . به عبارت دیگر میراث فرهنگی به جای مانده از نیاكان خود می تواند ثابت كند تا چه حد ریشه در تاریخ دارد؟ چه اندازه در علم، تكنولوژی و فرهنگ و تمدن پیشرفت داشته است، او كه بوده ؟ كجا بوده ؟ چگونه زندگی می كرده و اكنون در چه وضعی می زید ؟ اهمیت میراث فرهنگی تا حدی است كه خداوند متعال در هفت آیه از قرآن كریم به انسانهافرمان می دهد : سیر كنید در زمین ، آثار دیگران را ببینید و در آن اندیشه كنید و ببینید عاقبت كسانی كه در گذشته زندگی می كردند، چه شده ؟

امروزه یكی از معیارهای سنجش حدود مدنیت ملتها، میزان توجه آنها به میراث فرهنگی خویش است . ملتی كه به میراث فرهنگی خود توجه نكند ، در تهاجم فرهنگی یا به تعبیر رهبر فرزانه انقلاب ، آیت الله خامنه ای ، در شبیخون فرهنگی از دشمن شكست خورده است زیرا به آنچه كه خود دارد اهمیت نمی دهد و آنچه را كه  دیگران براو تحمیل می كنند ، می پذیرد. جامعه ای كه به گذشته خود احترام می گذارد سبب می شود تا آیندگان نیز به او احترام بگذارند .

میراث فرهنگی شامل كلیه آثار ی است كه از انسان در طول تاریخ برجای مانده است . از ابزارهای سنگی انسانهای اولیه تا آثار ناب هنری دوران معاصر ، از نخستین كلبه های چینه ای تا شهرهای وسیع امروزی ، از اولین دست نوشته ها تا دایره المعارفهای بزرگ امروزی ، از لالایی مادران برای فرزندان خردسال تا آهنگهای پیچیده امروزی و از نخستین دست سازهای سفالی تا ابزارآلات مدرن امروزی همه و همه بخشی از میراث فرهنگی گران قدر ما هستند .

میراث فرهنگی به سه دسته عمده تقسیم می شود :

. آداب، رسوم، سنن، باورها، اعتقادات

. اشیاء منقول مانند كلیه دست سازها نظیر ظروف ، ابزار، آثار هنری و آثار تاریخی و ...

.آثار غیر منقول مانند بناها، بافتهای تاریخی، محوطه ها و تپه های باستانی.

روند شكل گیری و گسترش شهر بیرجند

متاسفانه محدود بودن اطلاعات از اوضاع اجتماعی ، فرهنگی و تاریخی بیرجند در دوره های مختلف باعث شده تا نتوان به طور مستدل از روند شكل گیری و گسترش این شهر سخن گفت .

اولین بار یاقوت حموی در معجم البلدان (623 هجری قمری) از بیرجند به عنوان شهری زیبا در كوهستان نام می برد . این زمان مصادف است با قدرت داشتن اسماعیلیان در قهستان ، حمد الله مستوفی در نزهت القلوب (740هجری قمری) و حافظ ابرو در اوایل قرن نهم هجری بیرجند را یكی از شهر های عمده قهستان معرفی می كند . آغاز گسترش و شكوفایی بیرجند به دوره صفویه برمی گردد . از این دوره به بعد با قدرت گرفتن خاندان خزیمه در جنوب خراسان مركزیت قهستان كه تا این زمان قاین بود  به بیرجند منتقل می شود . پس از دوره صفویه محدوده شهر كه تنها منحصر به اطراف قلعه بود به طرف شرق و جنوب شرق گسترش پیدا می كند . ساخت بناهای حكومتی ، امارات و كوشكهای متعدد بعد از این دوره باعث تغییراتی در كالبد قدیم شهری  شود . قرار گرفتن سیستان در سال 1211 هجری قمری باعث شد بخش زیادی از درآمدهای این ولایت جهت منافع حاكمان به كار گرفته شده و بیشتر صرف ساخت ابنیه و بهبود وضعیت حاكم نشین ولاتی قهستان یعنی بیرجند شود .

دردوره قاجار تعدادی جهانگرد اروپایی از بیرجند دیدن كردند .این جهانگردان بیرجند را دارای حدود 3000 باب خانه دانسته و از خانه های گلی و كوچه های پیچ در پیچ و باریك كه در فراز و نشیب تپه ها قرار دارند ، صحبت به میان آورده اند كلنل مك گرگر ، بیرجند را دارای حصاری با دیوارهای كوتاه می داند كه دروازه های متعدد دارد ، اما اكنون از این دیوار و دروازه ها اثری موجود نیست .

اهمیت بافتهای تاریخی

وجود بافتهای تاریخی از روشهای والای فرهنگی ، اجتماعی و تاریخی در شهرها برخوردار است و نشان دهنده هویت ، اصالت و ریشه دار بودن این شهرهااست . مطالعه اصول معماری و شهرسازی به كار رفته در شهرهای كهن اطلاعات با ارزشی را از چگونگی وضعیت اقتصادی، اجتماعی، مذهبی و اعتقادات و نوع ارتباط میان حاكمان و مردم را در اختیار قرار می دهد. بسیاری از مشكلات عمده كه در طراحی شهر ها به سبك غربی وجود دارد (به خصوص در جوامع شرقی و با توجه به جهان بینی ، نحوه زندگی و حتی اوضاع جغرافیایی و اقلیمی متفاوت ) با الگو قرار دادن بافتهای تاریخ قابل حل است .

حفاظت ، نگهداری و احیاء بافتهای تاریخی شهرها به عنوان میراث باارزشی كه محصول فعالیت ، ذوق و هنر مشترك اقشار و طبقات گوناگون جوامع گذشته است ، از وظایف عمده سازمان میراث فرهنگی كشور بوده و برای این امر قوانین لازم الاجرا و خاصی وضع شده است.

ضوابط حریم بافت تاریخی بیرجند

حفاظت از آثار تاریخی و فرهنگی بافتهای قدیمی را نیز شامل می شود . انجام چنین امر مهمی تنها با مشاركت تمامی سازمانها ، ارگانها و همین طور اقشار گوناگون مردم امكانپذیر است . با تنظیم و تصویب بعضی از قوانین می توان جلوی تجاوز افراد سودجو و برخی اشخاص بی اطلاع را گرفت و این آثار را تحت حمایت در آورد .

از جمله در ماده (558) مجازات اسلامی آمده است :

هركس به تمام یا قسمتی از ابنیه ، اماكن و محوطه ها و مجموعه های فرهنگی ـ تاریخی مذهبی كه در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است یا تضمینات ملحقات تاسیسات ، اشیاء ، نقوش منصوب یا موجود در اماكن مذهبی كه مستقلاً نیز واجد حینیت فرهنگی ـ تاریخی یا مذهبی باشد، خرابی وارد آورد، علاوه بر جبران خسارت وارده به حبس از یك الی 10 سال محكوم می شوند .

با توجه به اینكه بافت قدیم بیرجند به عنوان یك مجموعه تاریخی ـ فرهنگی كه تعداد زیادی آثار با ارزش تاریخی را در خود جای داده، شناسایی شده است . هر گونه فعالیتهای ساختمانی و ساخت و ساز در آن باید تحت مقررات و ضوابط خاصی صورت گیرد.

1-  احداث خیابان و یا میادین جدید ممنوع است .

2-  تغییر در مسیر كوچه ها و یا تعریض آنها تحت شرایط خاص نباید به گونه ای باشد كه به ساختار بافت لطمه بزند .

3ـ  ارتفاع ساختمانها در محدوده بافت باید به اندازه ای باشد كه به حریم منظری بافت لطمه ای وارد نسازد .

5ـ  در مورد كاشت درختان بیشتر سعی شود تا نسبت به كاشت درختان كوتاه قد اقدام شود .

6ـ  ازایجاد سر و صدا به دلیل اینكه لرزش حاصله از آنها به ساختمانها آسیب می رساند و بنیان آنها را سست می كند شدیداً جلوگیری شود .

7ـ  از ورود وسایط نقلیه دودزا به دلیل ایجاد نمودن تغییرات شیمیایی و تسریع در روند تخریب بناها خودداری گردد .

8ـ  علاوه بر كل محدوده بافت، هر كدام از بناهای داخل بافت دارای حریم بلافصل می باشند كه رعایت ضوابط آنها ضروری است .