سیر تحول کاغذسازی در ایران

ایرانیان از واپسین ده های نیمه نخست سده دوم هجری، با کاغذ آشنا شدند و این بنابر روایتهای تاریخی، به سبب حضور تعدادی اسیر چینی در شهر مرو، به سال 134ه.ق بوده است. و گفته اند یک از اسیران طرز کاغذساختن را که در چین فراگرفته بود، به سمرقندیان آموخت. دیری نپایید که در شهرهای بزرگ خراسان، کارخانه های کاغذسازی به راه افتاد و کاغذهای خراسانی به دیگر شهرهای اسلامی رسید. در دیگر سرزمین های اسلامی به تبع خراسانیان کاغذسازی رونق گرفت و از انواع کاغذ خراسانی، نوع سمرقندی آن مقبول تر و ارزنده تر تلقی می شد. به نوشته جهشیاری (قرن4ه.ق) ایرانی ها عموما جز آنچه در ایران بدست می آمد، بر چیز دیگری کتابت نمی کردند. بعدها کاغذ از راه ایران به سوی مغرب رفت و مسلمانان سوداگران کاغذهای ساخت چین بوده اند.

انواع کاغذ ایرانی

از آغاز گسترش اسلام تا قرن ششم قمری، انواع کاغذهایی که برای کتابت بکار می رفت از جهات گوناگون متفاوت بود:

کاغذ خونه

کاغذ ناصری

کاغذ فرعونی

کاغذ نوحی

کاغذ سلیمانی

کاغذ طلحی

کاغذ منصوری

کاغذ جعفری

کاغذ خانبالیغ

کاغذ سمرقندی

کاغذ بغدادی

ابن ندیم در کتاب الفهرست در مبحث سیر تحول کاغذسازی، از انواع کاغذهای هنرمندان ایرانی نیز سخن به میان آورده و از شش نوع کاغذ ایرانی که با این عناوین یاد کرده است:

سلیمانی(منسوب به سلیمان بن راشد، والی خراسان در روزگار هارون الرشید)، طلحی ( به نام طلحه بن طاهر، دومین امیر طاهری: 207-213ه.ق)، نوحی( منسوب یه نوح سامانی)، فرعونی ؛ جعفری(منسوب به جعفر برمکی)، طاهری( منسوب به طاهر دوم از ایران طاهری: 230-248ه.ق) .

یاقوت حموی از دو نوع کاغذ دیگر ساخت ایرانیان نام برده، یکی " جیهانی" و دیگری " مأمونی" ، که نخستین به شهر جیهان –از بلاد خراسان- و دیگری به مامون خلیفه( 198-218ه.ق) منسوب بوده است. سمعانی نیز از کاغذ دیگری به نام " منصوری " نام برده و گوید: " از کسانی که به نسبت کاغذی شهرت یافته اند یکی ابوالفضل منصوری بن نصر بن عبدالرحیم کاغذی است(متوفی 423ه.ق) از مردم سمرقند، و کاغذ منصوری که در خراسان مشهور شده ، به او منسوب است."

البته در این نسبت تردید نیز روا داشته اند و بنابر گزارشی، ابوالحسن بن فرات ( متوفی 312ه.ق) پیش از وی ، این گونه کاغذ را به اهل قلم هدیه می کرده است.

کاغذ "خونجی " نوعی از کاغذ ایرانی بوده که در خونا(خونج، از شهرهای آذربایجان) می ساخته اند و یاقوت حموی در اوایل قرن هفتم قمری، درباره این شهر آورده است که به سبب پرداختن اکثر اهالی به صنعت کاغذسازی، آنجا را به نام " کاغذکنان" می خوانده اند. در میان انواع کاغذ ایرانی، کاغذ سمرقندی از همه مشهورتر و مرغوب تر بوده است، تا آنجا که به نوشته ثعالبی(متوفی429ه.ق) یکی از ویژگیهای سمرقند، کاغذ آنجا است که به علت لطیفی و زیبایی و نازکی، بازار " قرطازهای مصری" و پوست های را که پیشتر بر روی آنها می نوشتند، از رونق انداخته است. این کاغذ از طریق اسیرانی که زیادبن صالح (متوفی135ه.ق) از چین به سمرقند آورده بود راه یافت و گسترش چشمگیری پیدا کرد.

کثرت تالیفات و نشر کتب و توجه به ظرافت و شیوایی نسخه های خطی در دوره تیموریان، موجب شد که صنعت کاغذ سازی، مورد عنایت ویژه قرار گیرد، و با اینکه در بسیاری از شهرهای ایران ساخت کاغذهای مختلف و فراوان رونق داشت ، محصول کاغذ برای نسخه برداری از کتاب هایی که نوشته می شد، کافی نبود و بنابراین از سایر شهرهای ترکستان و هندوستان و آسیای صغیر به مقدار زیاد کاغذ به ایران وارد می شد و حتی مقداری هم از ونیز به ایران می رسید. ایرانیان در امر کاغذسازی ابداع ها و خلاقیتهای بسیار داشته اند، برای نمونه از چای ، پوست پیاز، جوهر، پوست گردو، گل گاوزبان، زعفران، پوست بادمجان و حنا برای رنگ آمیزی کاغذ بهره می بردند. کاغذ ابری که گونه ای از کاغذ هنری و تزیینی است، ابداع ایرانیان است و مبدع "رنگ آمیزی ابرکاغذ" شهاب الدین عبدالله مروارید متخلص به " بیانی" (865-923ه.ق) بوده است.

پس از عبدالله بیانی، در عصر شاه تهماسب ، امیر محمدطاهر مجلد، در رنگ آمیزی ابری کاغذ ابداعاتی به عمل آورد و کاغذهای ابری او در ایران شهرت یافت. گاهی برای سهولت کتابت و روانی قلم، کاغذها را آهار و مهره می کردند- یعنی با لعاب نشاسته، روی کاغذ را با بلور یا سنگ صاف صیقل می داند. آهار و مهره کردن بر نوشته در روزگار ساسانیان نیز رواج داشته است و در سده های نخستین اسلامی ویژه نوشته های دینی پیمان نامه ها، زنهارنامه و قراردادها بود.