تبیان، دستیار زندگی
ساسانیان پارسی نژاد بعد از اشکانیان طی سال های 224 تا 651 میلادی امپراتوری وسیع و مقتدری از ایران ساختند. ساسان، متولی معبد آناهیتا در اصطخر فارس، با دختری از خاندان بازرنگی ازدواج کرد. بعدها پسرشان بابک با کودتایی قدرت را از دست پدرزنش بیرون آورد. (208م)
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

دولتمداری ساسانیان


ساسانیان پارسی نژاد بعد از اشکانیان طی سال های 224 تا 651 میلادی امپراتوری وسیع و مقتدری از ایران ساختند.
ساسانیان

ساسان، متولی معبد آناهیتا در اصطخر فارس، با دختری از خاندان بازرنگی ازدواج کرد. بعدها پسرشان بابک با کودتایی قدرت را از دست پدرزنش بیرون آورد. (208م) بابک بر گوچیهر و پسرش اردشیر همزمان بر فرمانداران پارسی چیره شده و از شاه اشکانی درخواست عنوان قدرت کردند که در جواب آنها را سرکش و یاغی خواند و درخواست شان را اجابت نکرد.

پس از مرگ بابک پسر دیگرش شاپور جانشین وی شد. دیرزمانی نگذشت که او در پی سرکوب شورش ها در خانه یی مخروبه با فرو افتادن سنگی بر سرش به هلاکت رسید. پس از آن اردشیر به کرمان و دیگر استان های همجوار نفوذ کرده و نهایتاً در هرمزگان، اردوان آخرین شاه اشکانی را شکست داده و در 226 میلادی تاجگذاری کرد. حکومت ساسانی با محوریت دین و بر اساس سیستم ملوک الطوایفی وحدت سراسری کشور را تامین کرده و هم طراز با امپراتوری روم یکی از دو قطب توانمند جهان شدند. آنها در طول حکومت خود از مغرب با رومیان، از مشرق با هپتالیان (چین) و از شمال با وحشی ها در نبرد بودند. از اقدامات مهم اردشیر بابکان می توان رسمیت بخشیدن به دین زرتشت، تقسیم طبقات مردم و تعیین حداقل معیشت، تجهیز و تحکیم سپاه، ایجاد امنیت عمومی به وسیله ماموران دولتی و تصرف هند تا پنجاب را برشمرد.

به این ترتیب اقتدار نوادگان ساسانی تا چهار قرن بعد تداوم داشت. یزدگرد آخرین پادشاه ساسانی پس از حمله اعراب به کوه های زاگرس پناه برد و سپاهی فراهم کرد لیکن در مواجهه با سپاه اسلام در جنگ نهاوند شکست سنگینی خورد و پس از جنگ و گریزهای پیاپی به خراسان گریخت. وی که در 15 سالگی تاج سلطنت به سر گذاشت به سال 652 میلادی در 34 سالگی در کلبه یی دورافتاده به دست آسیابانی به قتل رسید.

شاه جوان برای حفظ تاج و تخت تلاش های بسیاری کرد و به رغم استمداد از سران ولایات و حتی حکومت چین راه به جایی نبرد از مهم ترین دلایل سقوط حکومت ساسانی می توان به جنگ های مداوم با روم، ضعف سیستم ملوک الطوایفی و دخالت مغان در امور مملکتی اشاره کرد.

اقتدار نوادگان ساسانی تا چهار قرن بعد تداوم داشت. یزدگرد آخرین پادشاه ساسانی پس از حمله اعراب به کوه های زاگرس پناه برد و سپاهی فراهم کرد لیکن در مواجهه با سپاه اسلام در جنگ نهاوند شکست سنگینی خورد و پس از جنگ و گریزهای پیاپی به خراسان گریخت

صنعت و بازرگانی و راه

از محصولات عمده ایران طلا، نقره، مس، بلور کوهی، مروارید، پارچه ابریشم و پشم و قالی را می توان نام برد. آنها در صنعت موسیقی با استفاده از امکاناتی خاص صدا را در حباب هایی محصور کرده و در ایوان مدائن نصب می کردند تا در مناسبت های مختلف استفاده کنند. شاهان برای پیشرفت صنعت کشاورزی اسیران جنگی را در سراسر کشور پخش و موظف به یاد دادن فنون بیگانه به مردم می کردند.

راه های کاروان رو از تیسفون آغاز و در همدان به چند شاخه منشعب می شد. ابتدا راهی به طرف جنوب که از خوزستان به خلیج فارس و راه دیگری از همدان به ری سپس به البرز و دریای خزر و از راه خراسان به هند می رفت و راهی دیگر ترکستان را به چین وصل می کرد.

دریاپیمایی ایرانیان به خاطر چشم و هم چشمی با روم آغاز شد و به تجارت دریایی و قدرت در دریای شرق و در نهایت بی اعتباری شهرت روم در آب های مشرق انجامید.

وضع مالیات

بیشترین مالیات از اراضی کشاورزان و بر حسب حاصلخیزی زمین و زشت و زیبایی محصول تعیین می شد. با این وصف وضع مالیه دولت قابل تخمین نبوده و هنگام جنگ خراج اراضی غربی به ویژه بابل که از حاصلخیزی بیشتری برخوردار بود بسیار بالا می رفت.

شاهان هنگام جلوس بر تخت سلطنت از مالیات های عقب افتاده صرف نظر کرده و هنگام خشکسالی مقدار خراج را کاهش می دادند. همچنین بنا بر اصول دین زرتشت بنگاه های خیریه یی برای بخشش مالیات و دادن اعانه به فقرا ترتیب داده شد.

ساسانیان

سپاه

متشكل از سواره نظام و پیاده نظام كه اولی اساس سپاه و از طبقه شاهزادگان تشكیل می شد. سلاح جنگی آن دوران عبارت بود از: زره اسب، زره نیم تنه، جوشن ران، جوشن سینه، سپر، گرز، تیر و كمان و كمند. موضوع جالب اینكه تا زمان پادشاهی انوشیروان تامین كلیه نیازهای سپاه بر عهده نجیب زادگان بود، ولی انوشیروان علاوه بر تامین وسایل فوق حقوقی هم برای افراد تعیین كرد.

وضعیت اجتماعی

جامعه ایران در دوره ساسانی یک جامعه طبقاتی بود. عبور از طبقه‌ای به طبقات بالاتر تقریبا امری محال بود.

شهید مطهری در این رابطه می‌نویسد: «اوضاع اجتماعی آن روز ایران یک اجتماع طبقاتی عجیب بود. با همه عوارض و آثاری که در این گونه اجتماعات هست. تا آنجا که حتی آتشکده‌های طبقات مختلف با هم فرق داشت. طبقات بسته بود. هیچ کس حق نداشت از طبقه‌ای وارد طبقه دیگر شود. کیش و قانون آن روز هرگز اجازه نمی‌داد که یک بچه کفش دوز یا کارگر بتواند با سواد شود. تعلیم و تربیت تنها در انحصار اعیان زادگان و موبدزادگان بود.»

در دوره ساسانیان روستائیان بی آنکه مزد و پاداشی بگیرند در سپاه خدمت می‌کردند. شهریان وضع بهتری داشتند. آنها نیز مانند روستائیان گزیت «جزیه» یا مالیات سرانه می‌دادند؛ اما از خدمت در سپاه معاف بودند. نامعلوم بودن پایه مالیاتی که هر شخص می‌بایست بپردازد، بهانه‌ای برای اخاذی و زیاده ستانی‌ها به دست می‌داد.

وضعیت علوم در دوره ساسانی

به نظر می‌رسد تنها مرکز علمی مهم در دوره ساسانیان «جندی شاپور» بوده است. «این مرکز علمی در نزدیکی شهر اهواز بوده و تاریخی کهن دارد که به دوران‌های ما قبل تاریخ می‌رسد».

از مهم ترین دلایل سقوط حکومت ساسانی می توان به جنگ های مداوم با روم، ضعف سیستم ملوک الطوایفی و دخالت مغان در امور مملکتی اشاره کرد

هر چند برخی از پادشاهان ایران به این مرکز علمی توجه کردند؛ اما به نظر می‌رسد به طور کلی در دوره ساسانیان چندان توجهی به علم نشده است. دکتر زرین‌کوب می‌نویسد: «در ایران علاقه خسرو انوشیروان به معرفت و فکر یک دولت مستعجل بود و باز تعصباتی که برزویه طبیب در مقدمه کلیله و دمنه  با آن اشارت دارد، هر نوع احیاء معرفت را در این سرزمین غیر ممکن می‌کرد.»

برزویه طبیب در مقدمه کلیله و دمنه آورده است: «کارهای زمانه میل به عقب گرد دارد، خیرات از میان مردم رخت بر بسته است، افعال ستوده و اقوال پسندیده کهنه شده است و راه راست بسته شده، راه ضلالت باز، عدل ناپیدا و ظلم و جور ظاهر، علم متروک و جهل معلوم، دنائت مستولی شده و کرم و مروت منزوی گشته و...».

همه عوامل مذکور موجبات ضعف این امپراتوری بزرگ را فراهم کرده بود. به گونه‌ای که اعراب مسلمان برای شکست دادن ایرانیان با دشواری چندانی روبرو نشدند. نارضایتی ایرانیان از حکومت ساسانی و جاذبه آموزه‌های اسلامی و رفتار برادرانه و عادلانه مسلمانان سبب جلب بسیاری از آنان به دین اسلام شد و سرانجام تمامی مناطق ایران به دست اعراب مسلمان فتح شد.

فرآوری:طاهره رشیدی

بخش تاریخ ایران و جهان تبیان


منابع:1-نصر سید حسین؛ علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1386

2-. زرین کوب، عبدالحسین؛ کارنامه اسلام، تهران، امیر کبیر

3 -روزنامه اعتماد