صله ارحام در قرآن و سنت
یكى از سنتهاى شایسته، كه در اسلام بسیار مورد توجه است و در ایام نوروز رونقى خاص دارد، صله ارحام و دید و بازدید اقوام و آشنایان است.
عزت و قدرت و پیروزى یك ملت در سایه وحدت و همدلى است. پیوند با خویشان و انس و الفت با آنها منشا بیشتر همبستگىهاست. ایام نوروز، با تعطیل شدن اكثر مشاغل و ادارهها، فرصت خوبى براى دید و بازدیدهاى فامیلى و گرم كردن این كانون وحدت فراهم مىآید.
صله ارحام در قرآن
خداوند ما را به صله ارحام بسیار سفارش كرده است. در قرآن كریم مىخوانیم:«... واتقوا الله الذى تساء لون به والارحام ان الله كان علیكم رقیبا.» (نساء/1)؛ و بترسید از خدایى كه به نام او از یكدیگر مىپرسید.(همگى به عظمت او اعتراف مىكنید و هرگاه مىخواهید از یكدیگرچیزى بپرسید و بگیرید، نام مقدس او را مطرح مىكنید و مىگویید تو را به خدا...) و از خویشاوندان بهراسید. - كه مبادا قطع رابطه كنید- همانا خداوند رقیب (و مراقب) شماست. (1)
«والذین یصلون ما امرالله به ان یوصل و یخشون ربهم و یخافون الحساب... اولئك لهم عقبى الدار.» (رعد/21 و22)؛ - عاقلان كسانى هستند- كه آنچه خداوند متعال امر به پیوند آن كرده (مانند صله رحم و دوستى پدر و مادر و محبت اهل ایمان) اطاعت مىكنند و از خدا مىترسند و به سختى هنگام حساب مىاندیشند ... اینها در عاقبت جایگاهى نیكو دارند.
«فهل عسیتم ان تولیتم ان تفسدوا فىالارض و تقطعوا ارحامكم. اولئك الذین لعنهم الله فاصمهم و اعمى ابصار هم» (محمد/22- 23)؛ آیا شما(منافقان) اگر از فرمان خدا و اطاعت قرآن روى بگردانید، یا در زمین فساد و قطع رحم كنید، بازهم امید (نجات) دارید. همین منافقان هستند كه خدا آنها را لعن كرده، گوش و چشمشان را كر و كور گردانیده است.
صله ارحام در روایات
از آیات و روایات در می یابیم که صله ارحام واجب است و قطع آن از گناهان بزرگ شمرده مىشود.قرآن در موارد مختلف، قاطع رحم را ملعون و از رحمت الهى دور شمرده است. امام سجاد(ع) فرمود: «... از همنشینى با كسى كه از خویشانش بریده است بپرهیز.»
امام صادق(ع) فرمود: از«خالقه» (2) بپرهیزید؛ زیرا انسان را نابود مىسازد. راوى پرسید: «خالقه» چیست؟ امام فرمود: قطع رحم. (3)
امام باقر(ع) مىفرماید: رسول خدا(ص) فرمود: به حاضران و غایبان امتم و كسانى كه هنوز به دنیا نیامدهاند تا روز قیامت، سفارش مىكنم به خویشان خود بپیوندند، هرچند میان ایشان به اندازه یك سال راه رفتن فاصله باشد. همانا صله ارحام از امورى است كه خداى متعال آن را بخشى از دین قرار داده است. (4)
طلحة بن زید از امام صادق(ع) چنین نقل كرده است: مردى از قبیله «خثعم» خدمت رسول خدا(ص) رسید و عرض كرد: برترین چیز دراسلام چیست؟ فرمود: ایمان به خداوند.
پرسید: بعد از آن چیست؟
پاسخ داد: صله رحم.
عرض كرد: بعد از آن چیست؟
فرمود: امر به معروف و نهى از منكر.
پرسید: مبغوض ترین اعمال نزد خداوند كدام است ؟
پاسخ داد: براى خدا شریك قرار دادن.
عرض كرد: پس از آن كدام است؟
فرمود: گسستن از خویشاوندان.
پرسید: پس از آن چیست؟
پاسخ داد: به بدیها دستور دادن و از خوبیها نهى كردن. (5)
ارزش پیوند با خویشان
پیامبراكرم(ص) فرمود: كسى كه با جان و مال در راه صله رحم اقدام مىكند، خداوند متعال اجر صد شهید در نامه اعمالش مىنویسد. و در برابر هر قدمى كه در این راه بر مىدارد، چهل هزار حسنه برایش ثبت مىكند و چهل هزار گناه از او محو مىگرداند و او را چهل هزار درجه بالا می برد؛ و مانند این است كه صد سال با صبر و استقامت خداى را بندگى كرده است. (6)پیامبراكرم(ص) فرمود: ثواب صدقه ده برابر است. و قرض هجده برابر و ارتباط با برادران دینى بیست برابر و پیوند با خویشان بیست وچهار برابر. (7)
على بن ابى حمزه كه از اصحاب امام صادق و امام كاظم علیهماالسلام است مىگوید: از امام(ع) پرسیدم: مردى از سوى پدر ومادر و اقوام حج عمره و نماز و روزه به جاى مىآورد و صدقه مىدهد. حكم آن چیست؟
امام(ع) فرمود: اشكالى ندارد. بلكه در قبال این اعمالى كه براى آنها انجام مىدهد، دو پاداش دریافت مىكند.
1- پاداش اعمالى كه براى آنها انجام داده.
2- پاداش صله رحمى كه به این وسیله تحقق بخشیده است.(8)
شناختن ارحام
پرسش اصلى در این بحث این است: ارحام و اقوام چه كسانى هستند؛ پیوند با آنها چگونه بر قرار مىشود؛ و قطع رحم با چه كارى تحقق مىیابد؟در مرحله بعد باید تحقیق كرد كه وظیفه ما در برابر برخى ازاقوام چیست؟
در شرع مقدس اسلام معناى خاصى براى «ارحام» ذكر نشده و مراد از «ارحام» معناى «عرفى» (9) آن است؛ یعنى مطلق نزدیكان و بستگان. بنابراین خویشاوندان پدرى و مادرى را هرچند با چند واسطه باشد، شامل مىشود و فرزندان و خویشان آنها را نیز در برمىگیرد. (10)
برقرارى پیوند
در اسلام براى چیزهایى كه سبب پیوند با خویشان مىگردد، حد خاصى تعیین نشده؛ بلكه به فهم عمومى بستگى دارد. درعادات و سنتهاى مردم نزدیك یا دور بودن بستگان تفاوت دارد. ممكن است عملى نسبت به یكى از نزدیكان پیوند به شمار آید، اما نسبت به دیگرى كه نزدیكتر است، قطع رابطه باشد. در موارد تردید، باید جانب احتیاط را مراعات كرد تا مبادا مرتكب گناه كبیره قطع رحم شویم.پیامبر گرامى اسلام(ص) مىفرماید: «پیوند با خویشان را حفظ كنید، هرچند با سلام كردن باشد.» (11)
كمترین چیزى كه به وسیله آن این پیوند بر قرار مىشود، رفت و آمد و سلام كردن است. اما دربعضى از موارد اكتفا به این مقدار كافى نیست؛ براى مثال اگر یكى از اقوام فقیر باشد و دیگرى ثروتمند، صله رحم به وسیله كمكهاى مالى و دفع ضرر از آنها تحقق مىیابد؛ و اگر هیچ توجهى به مشكلات اقوام نداشته باشد؛ قطع رحم كرده است. در نتیجه تحقق صله رحم به اوضاع و احوال و موقعیت و زمان بستگى دارد. هدیه دادن، دلجویى كردن، دید و باز دید، خود دارى از آزار، تمسخر وتحقیر نكردن، عیادت هنگام بیمارى، شركت در مجالس شادى و غم، پذیرفتن دعوت در اعیاد و میهمانیها و هر كارى كه سبب مىشود مردم بگویند اینان ارتباط خانوادگى شایستهاى دارند، سبب تحقق صله رحم است.
قهر كردن، جواب سلام ندادن، ترش رویى، شركت نكردن در محافل، كمك نكردن در گرفتاریها، گلههاى نا به جا و امثال آن به قطع رحم و گسستن پیوند مىانجامد.
امام صادق(ع) مىفرماید: پیوند با خویشان را هر چند با دادن ظرفى آب، حفظ كن. برترین چیزى كه این پیوند را نگه مىدارد، خود دارى از آزار بستگان است. صله رحم مرگ را به تاخیر مىاندازد. محبوبیت به وجود مىآورد. (12)
نیكى به خویشان در مقابل بدى آنها
چنانچه بعضى از اقوام قطع رابطه كنند، باز هم جدا شدن و قطع ارتباط با آنها جایز نیست. امیرمومنان(ع) مىفرماید: «صلوا ارحامكم و ان قطعوكم.» (13) با ارحام ارتباط داشته باشید، هرچند آنها از شما بریده باشند.مردى در محضر امام صادق(ع) از بستگانش شكوه كرد. حضرت فرمود: خشم خود را فرو ببر. - و به آنها نیكى كن-
عرض كرد: آنها با من چنین و چنان مىكنند. (و رعایتحالم را نمىكنند) حضرت فرمود: آیا تو هم مىخواهى مثل آنها قطع رحم كنى و به آنها احسان نكنى؟! اگر چنین كنى، خداوند متعال (در دنیا و آخرت) نظرلطفش را از شما بر مىدارد. (14)
داود رقى مىگوید: خدمت امام صادق(ع) نشسته بودم. ناگاه فرمود: اى داود، روز پنج شنبه كه اعمال شما(شیعیان) بر من عرضه شد، در میان كارهاى تو عملى مرا خوشحال كرد و آن این بود كه تو نسبت به پسرعمویت صله رحم انجام دادى. همانا این پیوند تو، در برابر قطع ارتباط او، سبب نزدیك شدن مرگ اوست.
داود رقى مىگوید: پسر عمویى داشتم كه معاند و خبیث بود. متوجه شدم در گرفتارى و پریشانى است. پیش از آن كه به سوى مكه حركت كنم، مقدارى پول برایش فرستادم تا زندگىاش تامین شود. چون به مدینه آمدم، امام صادق(ع) این چنین مرا با خبر ساخت. (15)
آثار صله رحم
پیامبر گرامى اسلام(ص) و امامان معصوم علیهم السلام براى صله رحم آثار و فواید بسیار ذكر كردهاند. بخشى از آن عبارتاست از:1- محبوبیت نزد خداوند.
2- بهره مند شدن از پشتیبانى خداوند.
3- افزایش روزى.
4- طول عمر.
5- ورود به بهشت.
6- برطرف شدن فقر و بیچارگى.
7- آباد شدن شهرها.
8- آسان شدن حساب در قیامت و پاك شدن از گناه.
9- نجات از مرگهاى ناهنجار.
10- محبوبیت در خانواده و... .
بعضى از روایاتى كه در آنها به این آثار اشاره شده را در اینجا می آوریم:
1- پیامبر گرامى اسلام(ص) فرمود: هر كس براى من یك چیز را ضمانت كند من براى او چهار چیز را ضمانت خواهم كرد. صله رحم انجام دهد. خداوند او را دوست دارد؛ روزىاش را توسعه مىدهد؛عمرش را طولانى مىسازد و او را در بهشتى كه وعده داده وارد مىكند. (16)
2- پیامبراسلام(ص) فرمود: صله رحم شهرها را آباد مىسازد وعمرها را طولانى مىكند، هر چند اهلش از نیكان نباشند. (17)
3- عبدالله بن طلحه مىگوید: از امام صادق(ع) شنیدم كه فرمود: شخصى خدمت پیامبراكرم(ص) آمد و عرض كرد: خویشانى دارم كه من با آنها ارتباط دارم، ولى آنها مرا مىآزارند؛ قصد دارم ازآنها جدا شوم.
حضرت فرمود: هركس تو را محروم ساخت، تو او را محروم نكن؛ هركس از تو برید و جدا شد، تو با او قطع رابطه نكن و هر كس به تو ستم كرد، عفوش كن. اگر چنین كردى، خداوند عزوجل پشتیبانت خواهد بود. (18)
امام صادق(ع) فرمود: صله رحم، خلق را نیكو، آدم را سخاوتمند و نفس را پاكیزه مىسازد. (19)
آن حضرت همچنین فرمود: صله رحم، مرگ را به تاخیر مىاندازد؛ سبب دوستى درخانواده مىگردد؛ حساب قیامت را آسان مىكند و از گناهان آدمى مىكاهد. پس با خویشان خود پیوند بر قرار كنید و به برادرانتان نیكى كنید، هرچند با خوب سلام كردن و جواب سلام دادن باشد. (20)
پىنوشتها:
1- تفسیر نور، محسن قرائتى، ج 2، ص 273.2- خالقه از ریشه« خلق» به معناى كندن یا از ریشه بركندن است.
3- ترجمه اصول كافى، ج 4، ص 46.
4- گناهان كبیره، ج 1، ص 164 / اصول كافى، ج 2، ص 120.
5- وسایل الشیعه، شیخ حر عاملى، ج 11، ص 396، حدیث 11.
6- وسائل الشیعه، ج 6، ص 286، صلة الرحم و قطیعتها، سید حسن طاهرى خرم آبادى، ص 79.
7- وسائل الشیعه، ج 11، ص 546.
8- صلة الرحم و قطیعتها، سید حسن طاهرى خرم آبادى، ص 44.
9- عرفى، یعنى فهم عمومى و عرف یعنى مردم، یا عموم مردم، یا فهم عموم مردم.
10- جمعى ازعلما و فقهاى بزرگوار چون شیخ طوسى(ره) در كتاب خلاف و مبسوط و ابن ادریس در سرائر، علامه مجلسى در بحارالانوار و... این نظریه را اختیار كردهاند. شهید ثانى( زین الدین الجبعى العاملى 911 - 965 ه ق) مىفرماید: اصحاب در این كه مراد از قرابت و ارحام چه كسانى است؟ نظرهاى مختلفى دارند. چون در شناخت آن نص و روایت خاصى وارد نشده است، ولى اكثر اصحاب معتقدند كه شناخت ارحام و اقارب بستگى به نظر عرف دارد.( صلة الرحم و قطیعتها، ص 85)
11- بحارالانوار، ج 74، ص 111.
12- صلة الرحم و قطیعتها، ص 48.
13- وسائل الشیعه، ج 11، ص 75.
14-ترجمه اصول كافى، ج 4، ص 48.
15- بحارالانوار، ج 74، ص 93.
16- همان، ص 94.
17- همان.
18- همان، ص 100.
19- همان، ص 114.
20- همان، ص 94.
