ثروت حلاّل مشکلات است علم کیلویی چند؟

موضوع بحث ما این سؤال و پاسخ به آن نیست؛ ما بر آنیم تا به علم و ارزش آن اشاراتی کنیم و این سؤال را برای آن مطرح کردیم که عده ای برای کم ارزش نشان دادن علم و علم آموزی بلافاصله بحثهای اقتصادی و فارغ التحصیلان بیکار و یا کم درآمد را پیش کشیده و سعی دارند با همین دو حربه تا می توانند بر دانش و دانش اندوزی تاخته و ارزش آن را پایمال نمایند.

اما باید دانست که علم، گوهری است که نصیب هر کس نمی شود و اگر شد تمایز قابل توجهی بین او و دیگرانی که از آن بی بهره اند وجود خواهد داشت. حال اینکه چه علمی و در چه مسیری خود بحث و مجال دیگری می طلبد که به اختصار می گوییم:

موضوع بحث ما بیان ارزش و جایگاه بلند دانشی است که در مسیر آبادانی دنیا و آخرت انسان به کار آید.

اختلاف درجه مومن عالم با غیر عالم

قرآن کریم در آیه 11 سوره مجادله می فرماید:

یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ ؛ خدا مؤمنان از شما را به درجه‏اى و دانشمندانتان را به درجاتى  مقام داده و با ترفیع این درجه و درجات آنها را به خود نزدیک می گرداند.

علامه طباطبایی ره در تفسیر این آیه می نویسد: این آیه شریفه دلالت مى‏كند بر اینكه مؤمنین دو طایفه اند: یكى آنهایى كه تنها مؤمنند و دوم آنهایى كه هم مؤمنند و هم عالم و طایفه دوم بر طایفه اول برترى دارند ؛ همانگونه که در جاى دیگر فرموده: هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ. (9/زمر)

با این بیان روشن می گردد كه این بالا بردن درجاتى كه در آیه شریفه آمده، مخصوص مومنین عالم است و بقیه مؤمنین ارتقاء درجه شان به چند درجه نیست؛ بلكه تنها به یك درجه است ؛ یعنی آیه در اصل اینگونه بوده: یرفع اللَّه الذین امنوا منكم درجة و یرفع الذین اوتوا العلم منكم درجات.(1)

برتری علم و بیان جایگاه و یژه آن در کلام امیرالمومنین علیه السلام به کمیل بن زیاد

در حکمت 147 نهج البلاغه آمده است که امیرالمومنین علیه السلام  در توصیه هایی که به کمیل بن زیاد می کند در فرازی به ارزش و جایگاه علم پرداخته و می فرماید:

کمیل! ... مردم سه دسته اند:

النَّاسُ ثَلَاثَةٌ فَعَالِمٌ رَبَّانِیٌّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَى سَبِیلِ نَجَاةٍ وَ هَمَجٌ رَعَاع‏ ؛ عده ای دانشمند ربّانى اند و عده ای به دنبال فراگیری علمند و در مسیر سعادت و نجات گام برمی دارند ؛ عده ای هم مگسانى ناتوانند كه به دنبال هر صدایى مى‏روند و با هر بادى به این سو آن سو می روند. اینها کسانی اند که از نور دانش بهره ای نبرده و به ركنى محكم پناهنده نشده‏اند.

اى كمیل، دانش بهتر از ثروت است؛ زیرا الْعِلْمُ یَحْرُسُكَ وَ أَنْتَ تَحْرُسُ الْمَالَ ؛ دانش، مراقب توست و این در حالی است که تو مواظب مالی.

الْمَالُ تَنْقُصُهُ النَّفَقَةُ وَ الْعِلْمُ یَزْكُوا عَلَى الْإِنْفَاق‏ ؛ ثروت با خرج کردن کم می شود ؛ ولی دانش با خرج شدن افزایش‏ مى‏یابد.

بعد فرمود:

 یَا كُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍ مَعْرِفَةُ الْعِلْمِ دِینٌ یُدَانُ بِهِ ؛ کمیل! شناخت دانش دینى عملی است كه در مقابل آن به انسان جزا داده مى‏شود ؛ زیرا انسان با كمك معرفت خدا را اطاعت می کند و بعد از مرگش نام نیك به دست مى‏آورد. دانش حاكم، و ثروت محكوم است.

آنگاه در پایان این فراز می فرماید:

 یَا كُمَیْلُ هَلَكَ خُزَّانُ الْأَمْوَالِ وَ هُمْ أَحْیَاءٌ وَ الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِیَ الدَّهْرُ أَعْیَانُهُمْ مَفْقُودَةٌ وَ أَمْثَالُهُمْ فِی الْقُلُوبِ مَوْجُودَة

اى كمیل بن زیاد، ثروت اندوزان در حالى كه زنده‏اند مرده‏اند، و دانشمندان تا جایى كه روزگار باقى است باقى‏اند و این بدین معناست که  بدن و شخصشان با مرگ و انتقال از این دنیا از روی زمین می رود و دیگر در دسترس نیست ؛ ولی آن شخصیّت علمی و معنویشان برای همیشه در دلها موجود است.

توضیح:

در روایاتی که علم تکریم و در مقابل آن به نوعی ثروت مذمت شده است ؛ هر علم و یا هر ثروتی مراد نیست که اگر اینگونه تصور شود پیام آن با واقع و شأن هدایتگر امام معصوم علیه السلام مخالف خواهد بود. همانگونه که خود حضرت نیز اشاره کردند مراد از این علم علمی است که انسان را به سوی عبادت، طاعت و بندگی خدا سوق دهد ؛ نه علمی که منشأ طغیان و سرکشی شده و اسباب ظلم بر بندگان خدا را فراهم آورد.

منظور از ثروت هم هر ثروتی نیست ثروتی مذموم است که اثر آن از حوزه فرد و دنیای او فراتر نرفته و هیچ سودی به حال آخرت و دنیای دیگران نداشته باشد و الا اگر ثروتی باشد که بر اساس شریعت به دست آید و در راهی که رضایت خدا درآن است مصرف شود و به طور خلاصه با آن دنیا و آخرت با هم آباد شوند نه تنها مذموم نیست بلکه به آن سفارش هم شده است ؛ سیره انبیاء و اولیای الهی ع در کار و کسب درآمد شاهدی خوب بر این مدعاست.

بنابراین تشویق به علم و علم آموزی هرگز به معنای تعطیلی کسب و کار و بی رونقی بازار درآمد نیست. مهم آن است که ما:

همواره علم و فراگیری آن را ارج نهیم و در تعلیم و تعلم کوشا باشیم.

اجازه ندهیم بحثهای اقتصادی و غیر اقتصادی رونق بازار علم و دانش را کم رونق کنند.

پی نوشت :

1. تفسیر المیزان ج19 ص189