مسؤلیت ما در برابر غذایمان !
بررسی آیات و روایات، نشانگر آن است که دین اسلام مسئولیتهای بسیاری را در قبال نعمتهای الهی - که یکی از آنها غذا است - متوجه انسانها دانسته است که به چند نمونه از آن اشاره میشود:
1. شکرگزاری از خالق
شکرگزاری از نعمتهای الهی مخصوصا نعمت غذا از جمله دستورهای دین مبین اسلام است. قرآن کریم میفرماید: «لَئِنْ شَکرْتُمْ لَأَزیدَنَّکمْ وَ لَئِنْ کفَرْتُمْ إِنَّ عَذابی لَشَدیدٌ» ؛«اگر شکرگزارى کنید، (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود و اگر ناسپاسى کنید، مجازاتم شدید است.»
بدون شک، خداوند در برابر نعمتهایى که به ما مى بخشد به شکر ما نیازی ندارد، و اگر به شکرگزارى دستور داده است، آن هم باعث نعمت دیگرى بر ما و یک مکتب عالى تربیتى است.
مهم این است که ببینیم حقیقت شکر چیست تا روشن شود که رابطه آن با افزونى نعمت از کجاست و چگونه مى تواند خود یک عامل تربیتی باشد. حقیقت شکر، تنها تشکر زبانى یا گفتن «الحمد للَّه» و مانند آن نیست؛ بلکه شکر، سه مرحله دارد. نخستین مرحله، آن است که بهدقت بیندیشیم که بخشنده نعمت کیست؟ این توجه و ایمان و آگاهى، پایه اول شکر است، بعد از آن مرحله زبان فرا مى رسد؛ ولى از آن بالاتر، مرحله عمل است. شکر عملى، آن است که درست بیندیشیم که هر نعمتى براى چه هدفى به ما داده شده است. آن را در راه خودش مصرف کنیم که غیر این، کفران نعمت است؛ همانگونه که بزرگان فرموده اند: «اَلشُّکرُ صَرْفُ الْعَبْدِ جَمِیعَ مَا اَنْعَمَهُ اللَّهُ تَعَالَى فِیمَا خَلَقَ لِاَجْلِهِ ؛1شکر، [یعنی] استفاده بنده از تمام نعمتهایی که خدا به او داده است، در راهی که خداوند، نعمتها را به خاطر آن خلق کرده است.»
این برنامه اسلامی به صورت گفتار و عمل، جزء سیره و توصیه معصومان - علیهم السلام - بوده است. حمد و سپاس و دعاهای بزرگان دین پس از اتمام غذا نمونهای از شکر گفتاری است که ائمه- علیهم السلام - به ما تعلیم دادهاند؛ چنانکه امام صادق- علیه السلام - پس از صرف غذا میفرمود: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَطْعَمَنَا فِی جَائِعِینَ وَ سَقَانَا فِی ظَمْآنِینَ وَ کسَانَا فِی عَارِینَ وَ هَدَانَا فِی ضَالِّینَ وَ حَمَلَنَا فِی رَاجِلِینَ وَ آوَانَا فِی ضَاحِینَ وَ أَخْدَمَنَا فِی عَانِینَ وَ فَضَّلَنَا عَلَى کثِیرٍ مِنَ الْعَالَمِین ؛2 سپاس، خداوندى را که ما را در بین گرسنگان اطعام کرد و در میان تشنگان سیراب کرد و در میان برهنگان پوشش داد، و در میان گمراهان، هدایت بخشید، و در بین پیادگان سواره قرار داد، و در بین بى پناهان، پناه داد و در میان رنج کشان خدمتکار داد و بر بسیارى از جهانیان برترى بخشید.»
حضرت علی- علیه السلام - میفرماید: «شُکرُ کلِّ نِعْمَةٍ الْوَرَعُ عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ ؛3 شکر هر نعمت، اجتناب از چیزهایی است که خداوند متعال حرام کرده است.»
ذکر این نکته، ضروری است که در آیات و روایات، مصادیق شکرگزاری از خالق متعال بسیار است که در این مختصر نمیگنجد.
2. تشکر از مخلوق
این موضوع نیز قابل توجه است که تنها سپاسگزارى از خداوند در برابر نعمتهایش کافى نیست؛ بلکه باید از کسانى که وسیله آن موهبت بوده اند نیز تشکر کرد و حق زحمات آنها را از این طریق ادا کرد، و آنها را از این راه به خدمات بیشتر تشویق نمود. در حدیثى از امام على بن الحسین- علیهما السلام - مى خوانیم که فرمود: «روز قیامت خداوند به بعضى از بندگانش مى فرماید: آیا فلان شخص را شکرگزارى کردى؟ عرض مى کند: پروردگارا من شکر تو را بهجا آوردم، مى فرماید: چون شکر او را بهجا نیاوردى شکر مرا هم ادا نکردى!» سپس امام فرمود:«أَشْکرُکمْ لِلَّهِ أَشْکرُکمْ لِلنَّاسِ؛ 4شکرگزارترین شما براى خدا آنها هستند که از همه بیشتر، شکر مردم را بهجا مى آورند.»
امام رضا- علیه السلام - میفرماید: «مَنْ لَمْ یشْکرِ الْمُنْعِمَ مِنَ الْمَخْلُوقِینَ لَمْ یشْکرِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَل ؛5 کسی که شکر نعمت دهنده از مخلوقین را بجا نیاورد، [همانند این است که] شکر خداوند عزّوجلّ را بجا نیاورده است.»
3. دوری از ظلم و فساد
قرآن کریم پس از بیان نعمتهای الهی به بنیاسرائیل گوشزد میکند که بهره گیرى از نعمتهاى الهى، نباید زمینه ساز فساد شود؛ چنانکه میفرماید: «کلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدین »؛6 «از روزیهاى الهى بخورید و بیاشامید و در زمین، فساد نکنید.»
همچنین فرموده است: «کلُوا مِنْ طَیباتِ ما رَزَقْناکمْ وَ ما ظَلَمُونا وَ لکنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یظْلِمُونَ»؛7 «از نعمتهاى پاکیزه اى که به شما روزى داده ایم بخورید! (ولى شما کفران کردید!) آنها به ما ستم نکردند؛ بلکه به خود ستم کردند.»
برخی گمان میکنند که تنها جنایت و آدمکشی، ظلم است؛ در حالی که اولین ستم، ظلم به خویشتن است که با گناه و معصیت انجام می پذیرد. امام سجاد- علیه السلام - در دعای سحر ماه مبارک رمضان به این ستمکاری اشاره کرده، میفرماید: «اللَّهُمَّ إِنَّک أَنْزَلْتَ فِی کتَابِک أَنْ نَعْفُوَ عَمَّنْ ظَلَمَنَا وَ قَدْ ظَلَمْنا أَنْفُسَنا فَاعْفُ عَنَّا فَإِنَّک أَوْلَى بِذَلِک مِنَّا؛9 خداوندا! همانا تو در کتابت [قرآن] اینگونه نازل کردی که عفو کنیم کسانی را که به ما ظلم کردهاند؛ در حالی که حقیقتاً ما به خود ظلم کردهایم. پس [خداوندا] این ظلم ما را ببخشا که تو در عفو و گذشت از ما سزاوارتری.»
متأسفانه برخی چنان ذوقزده و غرق لذت و نشاط مى شوند که از همه چیز غافل مى شوند، و این سرمستى از باده لذت و غرور، آنها را به فساد و تجاوز از حدود الهى مى کشاند.
4. عدم اسراف
خداوند متعال، انسان را برای استفاده از تمامی مواهب الهی همچون خوردنیها و آشامیدنیها ترغیب کرده است؛ چنانکه میفرماید: «وَ کلُوا وَ اشْرَبُوا»؛8 «بخورید و بنوشید.»
اما چون طبع زیادهطلب انسان، ممکن است از این دو دستور، سوء استفاده کند و به جاى استفاده عاقلانه و اعتدال آمیز از پوشش و تغذیه صحیح، راه تجملپرستى، اسراف و تبذیر را پیش گیرد، بلافاصله اضافه مى کند: «وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یحِبُّ الْمُسْرِفِینَ»؛9 «و اسراف نکنید که خدا اسراف کاران را دوست نمى دارد.»
کلمه «اسراف» کلمه بسیار جامعى است که هر گونه زیادهروى در کمیت و کیفیت و بیهوده گرایى و اتلاف و مانند آن را شامل مى شود، و این، روش قرآن است که هنگام تشویق به استفاده کردن از مواهب آفرینش، فورا جلوی سوء استفاده را میگیرد و به اعتدال توصیه مى کند.10
طبق تفاسیر، اسراف در این آیه، هم شامل پرخوری و هم شامل دور ریختن نعمتهای الهی است؛ همان رسمی که از دنیای غرب آمده است و در یک میهمانی، انواع غذاها و به تعداد همه میهمانان آماده میشود تا هر کس غذای مورد علاقه خویش را میل کند. اگر در این مجالس 100 میهمان دعوت شده باشند و چهار رقم غذا طبخ شود برای چنین میهمانی 100نفری چهارصد غذا آماده میشود و باقی مانده غذاها دور ریخته میشود.
5. توجه به فقرا
توجه به فقیران در تاریخ سراسر نور ائمه هدی- علیهم السلام - به گونهای است که میتوان آن را جزئی از آداب غذا خوردن آنان برشمرد. در زندگی امام علی بن موسی الرضا- علیهما السلام - میخوانیم که هنگام غذا خوردن، ظرف بزرگی نیز آماده میکرد و بر سر سفره و در کنار غذایش میگذاشت. سپس از بهترین خوراکهایى که در برابر ایشان مى نهادند، سهمى برمى داشت و در آن ظرف مى نهاد و مى فرمود که آن را به فقیران بدهند.11
در سیره امام سجاد- علیه السلام - نیز می بینیم که هرگز غذایى نمى خورد، جز آنکه از آن غذا به مستمندان نیز میبخشید.12
نیمنگاهی به دنیای امروز و توجه به اخبار نشان میدهد که هر ساله میلیونها نفر از گرسنگی میمیرند. در حالی که در مناطق دیگر دنیا، آن قدر غذای اضافی به زبالهدانها میریزند که حسابی برای آن نیست. این اخبار، نشانگر اهمیت دستورهای اسلامی و دوری دنیای امروز از موازین اخلاقی و انسانی است.
6. توجه به حیوانات
یکی از زیباییهای دین اسلام همهجانبهنگری است. در این دین حتی به توجه به حیوانات، در کنار غذا خوردن نیز عنایت شده است. قرآن کریم به تمام کسانی که با حیوانات سرو کار دارند میفرماید: «کلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَکم» ؛13 «[از فرآورده هاى گیاهى] هم خودتان بخورید و هم چهارپایانتان را در آن به چرا برید.»
هم خورید از آن که هست اِنعامتان
هم چرانید اندر آن اَنعامتان
در روایت است که رسول خدا- صلی الله علیه وآله - ظرف غذا را براى گربه کج نگه مى داشت [تا حیوان بتواند بهراحتی از آن، آب یا غذا بخورد] .14
فردی نقل می کند که روزی امام حسن - علیه السلام - را دیدم که مشغول غذا خوردن بود و یک سگ در مقابل آن حضرت بود. امام - علیه السلام - یک لقمه خودش میخورد و یک لقمه به آن سگ میداد. من گفتم: «ای پسر رسول خدا! اجازه می دهید این سگ را از کنار غذایتان دور کنم؟» حضرت فرمود: «به حیوان، کارى نداشته باش! من از خدایم حیا مىکنم که جاندارى به غذاى من نگاه کند و من به او غذا ندهم!»15
خلاصه آنکه انسان در قبال همه نعمتهای الهی حتی خوردنیها و آشامیدنیها وظیفهای دارد؛ چنانکه در کلام وحی در کنار هر خوردن و آشامیدن، مسئولیتى مثل تقوا، اطعام، شکر، پرهیز از اسراف و... بیان شده است.
پی نوشت ها :
1) تفسیر نمونه، آبت الله مکارم شیرازی و جمعی از نویسندگان، ج 10، ص 278.
2) مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، ج 16، ص 279.
3)تفسیر نور الثقلین، عروسى حویزى، ج 1، ص141.
4) الکافی، شیخ کلینی، ج2، ص 99.
5) عیون أخبار الرضا- علیه السلام -، شیخ صدوق، ج 2، ص 24.
6) بقره/ 60.
7) بقره/57.
8) المصباح ، کفعمی، ص 601 و مفاتیح الجنان، دعای ابوحمزه ثمالی.
9) اعراف/31.
10) همان.
11) تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازى و جمعی از نویسندگان، ج 6، ص 148و 149.
12) تفسیر الصافى ، ملا محسن فیض کاشانى، ج 5، ص 331.
13) قصص الأنبیاء [قصص قرآن]، فاطمه مشایخ، ص763.
14) طه/54. روض الجنان و روح الجنان فى تفسیرالقرآن ، حسین بن على ابوالفتوح رازى، تحقیق دکتر محمد جعفر یاحقى- دکتر محمد مهدى ناصح ، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، مشهد، 1408 ق و الجامع لأحکام القرآن، ج 7، ص 69.
15) بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج 43، ص 352.
فرآوری : بصیرت
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
منبع: ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره151.