دین و رسانه
حوزه و رسانه (قسمت دوم)
لطفا مقاله پیشین را نیز مطالعه فرمایید.
در این قسمت تعامل دین و رسانه مورد بررسی قرار می گیرد و چگونگی این ارتباط یعنی ارتباط بین دین که متصدیان آن حوزویانند و رسانه که بهترین ابزار است بیان می گردد؛
دین و رسانه
دین به عنوان مجموعه ای از معارف قدسی و آموزههای متنازل اصالتا از سنخ پیام بوده و همواره به صورت كتبی، زبانی، و رفتاری در اشكال گوناگون و در چرخه های ارتباطی به صورت های عمودی و افقی توزیع و مبادله شده است.
چگونگی ارتباط دین و رسانه
همه رسانه ها به تناسب ظرفیت، نوع كاربری، جایگاه اجتماعی و وظایف كاركردی میتوانند دین را در نیل به اهداف موردنظر و ایفای نقشهای مورد انتظار مساعدت كنند. عنوان فوق بیشتر اشاره به نقش واسط رسانه در ابلاغ پیام به عنوان تلقّی غالب از فعالیت رسانه دارد.
شكی نیست كه رسانه ها میانجی دین میشوند. رسانه ها روش منحصر به فردی هستند كه هر فرد، گروه یا نهاد امروزی میتواند [به وسیله آن] مسیر خود را در درون قلمرو عمومی گفتمان سیاسی، فرهنگی یا اجتماعی بیابد.[1]
مهمترین موارد این بهرهگیری عبارتند از:
بسط نفوذ دین:
رسانه می تواند دین را در تلاش برای جلب و جذب مخاطبان جدید، تعمیق باورهای مؤمنان، بسط قلمرو و نفوذ به عرصه ها و ساحت های گوناگون حیات فردی و اجتماعی كمك كند.
رسانه همچنین، ورود دین به عرصه هایی همچون امور تجاری و تبلیغی كه در ظاهر تمایل چندانی به ورود بدان ندارد، تسهیل میكند.
تبلیغ هرچه بیشتر دین:
اشتهای دین داران برای تبلیغ آموزه های مذهبی خویش و عرضه آن به سایرین، به ویژه در چرخه رقابت میان ادیان برای ورود به قلمرو استحفاظی یكدیگر، معمولاً آنچنان زیاد است كه در ترغیب ایشان به استفاده هر چه بیشتر و بهتر از آخرین فناوریهای ارتباطی و اطلاعاتی كمترین تردیدی باقی نمیگذارد.
به بیان برخی نویسندگان، دینداران از سالهای پایانی دهه 1990 به داد و ستد اطلاعات مذهبی بر روی بزرگراههای اطلاعاتی پرداختهاند.
عموم مذاهب و فرق و آیینهای معنوی روی شبكه جهانی چندین مركز اطلاعاتی دارند. هزاران فرد یا مؤسسه كه میان آنها معابد متروك نیز هست، به نوعی به آموزشهای معنوی از طریق رایانه مشغولند. قرار گرفتن متون اسلامی در این شبكه ها، نمایانگر تمایل دینداران به استفاده از هر نوع ابزار رسانهای است.[2]
تبلیغ دین با قرائت های متكثر:
دست یابی گسترده دین مداران و علاقه مندان به تبلیغ دین به رسانه های گوناگون دارای قابلیت ها و ظرفیت های متنوع، امكانات وسیع و روزافزونی را برای پراكنش پیام دین با قرائت ها و روایت های گوناگون اعم از رسمی و غیررسمی متناسب با نیاز و تقاضای مخاطبان و اقتضائات محیط فراهم ساخته است.
برخی رسانه ها همچون اینترنت، به تریبونی همگانی برای مبلغان و سخنگویان مختلف تبدیل شده و هر كس با توجه به علایق حرفه ای و تشخیص خویش از این ظرفیت عظیم برای تبلیغ اندیشه ها و برداشت های دینی خود در شمارگان وسیع و به صورتی كنترل ناپذیر استفاده میكند.
ازاینرو، دست یابی آسان، امكان بهرهگیری همگانی و تنوع قابلیت های رسانه ای، زمینه پویایی برای رواج فهم ها، قرائت ها، تفسیرها و الگوهای فكری گوناگون و متكثر از آموزه ها و تعالیم دین فراهم ساخته است.
بازتولید پیام های دین در قالب های جدید:
از نگاه برخی، رسانه را باید به عنوان یك فضای جدید یعنی جایگاه و مكانی ویژه كه خلق یك متن جدید دینی را در خود می پروراند، ملاحظه كرد؛ جایگاهی مسلما متفاوت و گاه نوین كه نمادهای جدید تقدس را با ظرفیت ها و معانی جدید میآفریند. این فضا، سبك های جدیدی را برای ارائه و نمایش آن تعریف مینماید.[3] در واقع، كار رسانه، ایجاد و خلق یك متن جدید در فضای جدید است.
تقویت روح جمعی:
رسانه های فراملّی و فرامنطقهای همچون ماهواره ها و اینترنت میتوانند وجدان جمعی و احساس تعلّق مشترك مؤمنان ساكن در مناطق گوناگون و پراكنده در گوشه و كنار جهان را تقویت كرده و به بازیابی هویت دینی آنها فراسوی هویت های متنوع دیگر كمك كنند.
وحدت و پیوستگی آنها بر پایه اصول مذهبی مشترك را به رغم فاصله های مرئی و نامرئی تشدید كنند و امكان تأثیرگذاری آن ها بر فرایند های موجود جامعه جهانی را افزایش دهند.
ایجاد زمینه برای احساسات و تجربه دینی:
تجربه دینی نوعی احساس و دریافت شهودی است كه تحت تأثیر ارتباط و جذب مستمر پیامهای قدسی، تجربه حضور در مكان ها و زمان های خاص و مشاركت فعال در انجام اعمال عبادی و معنوی برای مؤمنان حاصل میشود.
نمایشهای معنوی تلویزیونی در ایجاد و تشدید همنوایی و همدلی مخاطب نقش محوری دارند.
مخاطب گاه در صورت وجود فضای روحی مناسب و عطف توجه عمیق پا به پای مراسم عزاداری در حال پخش میگرید، سینه می زند، احساس همرأیی و حضور در جمع همكیشان معتقد خود را از طریق تماشای برنامه درك میكند و از مشاركت با واسطه خویش احساس خرسندی، آرامش و كسب ثواب می كند.
به بیان دیگر، مخاطبان مجازی در صورت همنوایی و همدلی، بخشی از احساس و حظ معنوی ناشی از تجربه ادراك بیواسطه زمان و مكان قدسی و نماد های مذهبی و مشاركت های آیینی را از خلال تماشای برنامه از آن خود خواهند ساخت.
در مواردی نیز پخش رسانه ای یك برنامه آیینی به دلیل كنترل اختلال های محیطی و افزایش آرایههای زیباشناختی در مقایسه با واقعیت، تأثیر عمیق تری بر روح مخاطب بر جای میگذارد و امكان بیشتری برای برقراری ارتباط همدلانه با صحنه فراهم میسازد.
بازیابی و خلق نمادهای مقدس:
از جمله اقدامات رسانه ها، خلق نمادهای مقدس و بسط تقدس به اشیا و پدیدههای عادی است. به بیان برخی محققان:
فلان قطعه از زمین، روستای زادگاه و معبد و كلیسای مقدس، قدرت افسونگری خود را از دست دادهاند.
در عوض، این رسانههای گروهی هستند كه به خلق نمادهای مقدس میپردازند و قبیله كوچنشین جوانان با این توتمها احساس هویت میكند و میآموزد كه چگونه هر مكانی را كه برای استقرار و اسكان برمیگزیند، مقدس و سحرآمیز كند.[4]
بسترسازی برای ایجاد تحول روحی:
فیلم و برنامههای نمایشی در صورت بهرهگیری از جاذبههای معنوی و عرفانی، پردازشهای رسانهای مناسب و پخش در اوقات ویژه، قدرت زیادی برای ایجاد تكانههای روانی مثبت و زمینهسازی برای تحول روحی در افراد دارند.
به بیان ترنز، فیلم و سایر رسانهها افراد را وارد مرحله آستانهای میكنند كه طی آناززندگیروزمرّه خودفاصلهگرفته و برای تحول آمادگی می یابند.
این امر موجب میشود تا مراسم عبادی در جامعه نهنقشمحافظهكارانه،كه نقش خلّاق ایفا كنند.[5]
تسهیل اطلاع یابی از ادیان گوناگون:
رسانه های جهان گستر، زمینه مناسبی برای پراكنش محتوای تعالیم ادیان گوناگون و نحوه فعالیت و تبلیغ آنها فراهم میسازند.
این اطلاعات، افق دید پیروان یك دین نسبت به وضعیت سایر ادیان را بسط داده و بالطبع در افزایش واقعبینی آنها از یكدیگر و كاهش پیشداوریهای تعصبآلود مؤثر خواهد بود.
این موضوع بالقوّه میتواند به گسترش و تقویت زمینههای همكاری یا احیانا تشدید تعارضات محتمل منجر شود. شكلگیری جنبشهای دینی جدید محصول مشترك و ناخواسته این نوع تعاملات ارزیابی شده است.
به بیان برخی نویسندگان، یكی از آثار عصر اطلاعات، آسانتر شدن دستیابی به اطلاعاتی درباره تعالیم، آموزهها و فعالیتهای سایر مذاهب است. حتی كسانی كه از تربیت تخصصی برخوردار نیستند، میتوانند به آسانی به چنین اطلاعاتی دسترسی پیدا كنند.[6]
پی نوشت ها :
[1] استوارت ام هوور، مخاطبان و رسانهاى كردن دین، در: دین و رسانه، ص 461.
[2] مجید محمدى، دین و ارتباطات، ص 129.
[3] مهرى بهار، تلویزیون، ابژههاى دینى و سكولاریسم در: دین و رسانه مجموعه مقالات، 1386، ص 91.
[4] جیزس مارتین باربرو، رسانههاى گروهى به مثابه جایگاه مقدسسازى دوباره فرهنگهاى معاصر در: بازاندیشى درباره رسانه، دین و فرهنگ، 1385، ص 152.
[5] لین اسكافیلد كلارك و استوارت ام هوور، فصل مشترك رسانه، فرهنگ و دین، در: بازاندیشى درباره رسانه، دین و فرهنگ، 1385، ص 40.
[6] عبدالرضا شاهمحمّدى، «عصر ارتباطات و اطلاعات جهانىشدن دین»، پژوهش و سنجش 35، ص 144.
منابع:
کتاب مخاطبان و رسانهاى كردن دین
کتاب بازاندیشى درباره رسانه
کتاب عصر اطلاعات و ظهور جامعه شبكهاى
نشریه پژوهش و سنجش
تهیه و فراوری : احمد اولیایی ، گروه حوزه علمیه تیان
