پشتوانه زبان؟

(تاریخچه دستور زبان )

درآمد

مبنای هر زبان بر روی اصول و قواعد مخصوصی است که اهل زبان در محاورات خود از روی قریحه و بی آن که خود متوجه باشند عموما رعایت می کنند . اما در پاره یی از زبان ها این اصول را مدون ساخته و دستوری برای آن به وجود آورده اند ولی در بعضی دیگر چنین اقدامی نشده است . نکته ی مهم این جاست که اگر زبانی دارای قواعد مدون و منظمی باشد می توان آن را به آسانی  فرا گرفت . چنین زبانی در سایه ی قواعدی که دارد می تواند در مقابل تحریفات و مداخله های ناروا که ممکن است از خارج آن را تهدید نماید مقاومت کند ، اما زبان بی دستور این مقاومت را ندارد.

تعریف دستور زبان

دستور زبان یعنی گرامر یونانی " گراماتیکه " و به لاتینی " گراماتیکا " ، از قرون قدیم مورد توجه شرق و غرب است .

قدیم ترین مللی که متوجه دستور زبان گریده اند مصریان و سومریان ( در قرن پنجم قبل از میلاد ) می باشند .

سپس یهودیان بدان توجه نموده اند ، چنان که در کتاب  تورات  مطالبی پیرامون اشتقاق کلمات موجود  است . هم چنین چینیان نیز دستور زبان داشته اند . اگر چه همه ی این ها اقدامات ابتدایی بوده و شکل نظری و مکمل دستور  زبان از هند است که پانصد سال قبل از میلاد به زبان سانسکریت تدوین شده است . تحقیقات دقیق و گران بهای علم صرف و نحو هندی به خصوص پانینی که در حدود قرن چهارم قبل از میلاد می زیسته است شهرت بسزایی دارد .

دستور زبان در غرب

در مغرب زمین واضع دستور زبان یونانند . بر اثر توجه افلاطون و سوفسطائیان در کارتیل ، تحصیل دستور زبان مورد توجه و اقبال عامه واقع شد . آنان به اصل و شکل کلمات اشتغال ورزیدند . ارسطو مابین دستور زبان و منطق ارتباط کاملی برقرار ساخت . رواقیان به چهار حالت اسم یعنی حالت فاعلی ،اضافی ، مضاف الیه و مفعولی پی بردند .

یونانیان اسم و صفت را از یکدیگر تفکیک نکرده بودند . بعد ها اروپائیان به پیروی از مسلمانان آن ها  را از هم جدا کردند ، اگر چه علمای هند از قدیم این کار را انجام داده بودند .

دوتراس در قرن اول قبل از میلاد نخستین کسی است  که دستور زبان را علم تلقی کرد . آپولونیوس دیسکول در قرن دوم میلاد نحو را از صرف جدا ساخت .

اما رومیان گر چه نسبت به این علم از خود علاقه نشان دادند اما در این مورد ابتکاری نداشته و فقط اصطلاحات یونانیان را به لاتین ترجمه کرده اند .

در قرون وسطی برای دستور زبان پیشرفتی حاصل نشد . در اواخر قرن هجدهم حادثه ی مهمی در دستور زبان رخ داد یعنی سانسکریت کشف شد و طولی نکشید که گرامر تاریخی و مقایسه یی جانشین  گرامر عمومی گردید . در اواخر قرن نوزدهم دانشمندی آلمانی به نام آده لونک کتاب دستوری نوشت و در مقدمه ی آن تذکر داد ، برای نوشتن دستور زبان دو راه است ، یکی آن که اصول پیشینیان مراعات و مطابق معمول آنان نوشته شود ، دیگر آن که دستور نویس به رعایت این اصول مقید نبوده و مسائل را شخصا مورد تحقیق قرار دهد . خود وی در کتاب خویش راه دوم را در پیش گرفت .

اما در ایران و در زبان فارسی باید اذعان کرد که نسبت به دستور زبان توجه چندانی نشده و اگر بعضی تألیفات که اغلب در

دستور زبان در میان مسلمین

ابوالاسود دوئلی نخستین کسی است که در بین مسلمین به دستور زبان توجه نمود و آن چه را که در زمینه ی نحو از حضرت علی ( ع ) آموخته بود طرح ریزی کرد . در علت توجه او به این فن گویند وی از راهی می گذشت دید شخصی آیه : " ان الله بری ء من المشرکین و رسوله" را خواند و کلمه ی رسوله را مجرور ساخت ، این بود که به فکر تدوین نحو افتاد تا از این گونه خطاها جلوگیری شود . پس از ابوالاسود نیز عده یی کار او را دنبال کردند تا نوبت به خلیل بن احمد فراهیدی رسید . در آن زمان بدین فن نیاز بیشتری بود ، زیرا عرب در نتیجه ی آمیزش با ملل دیگر اغلب در اعراب کلمات به خطا می افتادند . خلیل به تهذیب آن پرداخت و باب های آن را تکمیل کرد . هم چنین شاگرد وی سیبویه که اصلا از ایران و به قول بعضی از بیضای شیراز بود  فروع آن را تکمیل کرده ، دلایل و شواهد زیادی برای آن ها آورد و در کتابی نوشت که امروز به اسم الکتاب معروف است و هنوز مهمترین مرجع علمای نحو به شمار می آورد . از معاصران سیبویه ، نحوی معروف علی بن حمزه ی کسایی است که از اهل کوفه ولی اصلا ایرانی بوده و معارضه ی وی با سیبویه در مسأله زنبوریه معروف است . پس از سیبویه ، زجاج و شاگرد وی ابوعلی فارسی به پیروی او کتاب هایی در این فن نوشتند و در آنها به اختصار کوشیدند . ولی سپس میان علمای کوفه و بصره اختلاف افتاد و هر یک ناگزیر برای اثبات مدعای خود دلایلی را عنوان می کردند ، از این رو کتابهایی که درباره نحو نوشته شد اطناب پیدا کرد ولی بعد علمایی آمدند و بسیاری از این کتاب ها را تلخیص کردند و گاهی هم آن ها را به نظم در آوردند . خلاصه آن که صرف و نحو عربی در دنیای اسلامی سخت رواج یافت و بعد نیز عده یی آمدند که کار گذشتگان را دنبال کرده در این فن به تألیف یا شرح و تعلیق بر مولفات متقدمین پرداختند از جمله نجم الائمه رضی استرآبادی که بهترین شرح شافیه و کافیه ابن حاجب را نوشته قابل ذکر است . از بزرگان عرب که در این زمینه کتاب هایی نوشتند ابن مالک  ، زمخشری ، ابن حاجب و ابن معطی را می توان نام برد .

دستور زبان  درایران

اما در ایران و در زبان فارسی باید اذعان کرد که نسبت به دستور زبان توجه چندانی نشده و اگر بعضی تألیفات که اغلب در هندوستان به عمل آمده و از پاره یی مسائل دستوری که بعض فرهنگ نویسان در مقدمه ی فرهنگ ها که تألیف آن ها هم از زمان ما چندان دور نیست نوشته اند قطع نظر شود اقدام به تدوین و تألیف دستور زبان فارسی به معنی حقیقی خود بسیار تازه است و کتاب هایی  که در این باب نوشته شده اغلب آثار تقلید از صرف و نحو عربی یا اقتباس از زبان های اروپایی است  .

خیام پور ، عبدالحسین ، دستور زبان فارسی ، چاپ دوازدهم ، نشر ستوده : تبریز ، 1384