تضاد و تقابل در لباس تعزیه

آنچه به عنوان تعزیه مشهور است گونه‌ای از نمایش مذهبی منظوم است که در آن عده‌ای اهل ذوق و کارآشنا در جریان سوگواری‌های ماه محرم و برای نشان دادن ارادت و اخلاص به اهل بیت، طی مراسم خاصی بعضی از داستان‌های مربوط به واقعهء کربلا را پیش چشم تماشاچی‌ها بازآفرینی می‌کنند.

تاریخ پیدایش تعزیه به صورت دقیق پیدا نیست. برخی با باور به ایرانی‌بودن این نمایش آیینی، پاگیری آن را به ایران پیش از اسلام به پیشینهء سه‌هزارسالهء سوگ سیاوش پهلوان داستان‌های ملی ایران نسبت داده و این آیین را مایه و زمینه‌ساز شکل‌گیری آن دانسته‌اند. برخی پژوهشگران نیز پیشینهء آن را به آیین‌هایی چون مصائب میترا و یادگار زریران بازمی‌گردانند و برخی پیدایش آن را متأثر از عناصر اساطیری میان رودان، آناطولی و مصر، و کسانی نیز مصائب مسیح و دیگر افسانه‌های تاریخی در فرهنگ‌های هند و اروپایی و سامی را در پیدایش آن کارساز دانسته‌اند. ولی به گمان بسیار، تعزیه ”” جدا از شباهت‌هایش با عزاداری‌های آیینی گذشته ”” شکل تکامل‌یافته‌تر و پیچیده‌تر سوگواری‌های سادهء شیعیان سده‌های نخستین برای کشته‌شدگان کربلا است.

برخی دیگر با استناد به گزارش‌هایی، پیدایش تعزیه را مشخصاً از ایران پس از اسلام و مستقیماً از ماجرای کربلا و شهادت حسین و یارانش می‌دانند.

اگر تعزیه را به معنی عزاداری و سوگواری و نه به معنی شبیه‌خوانی امروز گمان کنیم، نخستین سوگواری بعد از پیشامد عاشورا از سوی گواهان عینی واقعهء کربلا بوده که در سنین کودکی و نوجوانی پس از عاشورا به اسارت رفتند؛ در واقع از هنگامی که قافلهء اسرا به طرف شام حرکت نمودند. برخی شبیه‌خوانی و برپایی تعزیه را جهت تماشای عینی واقعهء کربلا به یزید نسبت داده‌اند که گویا از عاملین واقعهء کربلا خواسته بود تا اعمالی را که مرتکب شده‌اند نمایش دهند و برخی به صفویه، دیلمیان و قاجاریه.

اما شکل رسمی و آشکار این سوگواری، به روایت ابن‌کثیر، برای نخستین بار در زمان حکمرانی دودمان ایرانی شیعه‌مذهب آل بویه صورت گرفت. این سوگواری به گونه‌ای بود که معزالدوله احمد بن بویه در دهم محرم سال 352 هجری قمری در بغداد به مردم دستور داد که برای سوگواری، دکان‌هایشان را بسته و بازارها را تعطیل کرده، نوحه بخوانند و جامه‌های خشن و سیاه بپوشند. از این دوره دسته‌های عزاداری و نوحه‌خوانی رایج شده و پایه‌های نمایش شبیه‌گردانی ایران گذاشته شد.

در دوران حکومت سلطان محمد خدابنده، شیعیان حداکثر استفاده را در انجام مراسم سوگواری و بزرگداشت خاندان محمد می‌کردند اما سوگواری‌ها در این فاصلهء تاریخی سبک مشخصی نداشت. به‌تدریج و به مرور زمان، عزاداری‌ها برای حسین‌بن علی، شکل و شیوهء مشخصی پیدا کرد.

تعزیه بیشترین رواج خود را با حمایت دولت و حکومت صفویان پیدا کرد. در دورهء شکوفایی تعزیه، با رواج تشیع و دلایلی مانند روضه‌خوانی و حمله‌خوانی تعزیه از حمایت بیشتری برخوردار شد.

تعزیه اما در دورهء ناصرالدین شاه به اوج خود رسید و بسیاری این دوره را عصر طلایی تعزیه نامیده‌اند. در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه، تعزیه در 300 مکان مشخص برپا می‌شدتعزیه تا زمان مشروطیت در اوج ماند.

در سال‌های آغاز دیکتاتوری رضاخان، یعنی پس از 1304 هجری شمسی، اجرای تعزیه و روضه‌خوانی رفته‌رفته ممنوع اعلام شد و با تخریب تکیهء دولت به دستور رضاخان، تعزیه پا به دوران افول خود گذاشت.

تعزیه روی سکویی که وسط تکیه ساخته شده و به جای سن بود، بازی می شد. پرده و دکور در این سن وجود نداشت. سبک نمایش به سبک سمبولیسم بود. به این معنی که، برای مثال، رود فرات به وسیله ی یک دوستکامی پر از آب و یا یک نخلستان به واسطه ی یک شاخه ی درخت که در گلدانی قرار داشت، نمایانده می شد. تماشاچیان نیز کامل با این سبک آشنایی پیدا کرده بودند و از این «سمبل» ها تعجبی نداشتند.

بعد از صحبت در مورد تعزیه و شیوه ی اجرای آن به بحث در مورد لباس در تعزیه می رسیم.

در تعزیه افراد از چند طریق متمایز می شوند: لباس، رنگ لباس، موقعیت و موسیقی که در این مقاله به لباس پرداخته خواهد شد.

نخستین مسئله ای که در رابطه با لباس در برنامه های تعزیه جلب نظر می کند، وجود حالت تضاد و تقابل است که در حقیقت اساس و پایه تعزیه را تشکیل می دهد. به ا ین معنی که همواره مقابله ی "خیر مطلق" و "شر مطلق" در تعزیه مطرح است. از یک طرف موجوداتی که مظاهر پلیدی کامل هستند و آنها را گروه باطل یا "اشقیا" می نامیم، با مظاهر طهارت و پاکی کامل یعنی گروه حق یا "اولیاء" در مقابله اند.

شبیه نامه نویسان و تعزیه گردانان از اهمیت لباس در تعزیه آگاه بودند و می دانستند که اگر لباس در زندگی انسان ضروری و از جهات مختلف دارای نقش مؤثر است، در صحنه ی تعزیه این نقش به مراتب مهم تر و مؤثرتر می شود. به طوری که غفلت از آن ممکن است توفیق برنامه را به مخاطره اندازد. زیرا لباس شبیه خوان در هر نقشی که باشد، همواره در برابر چشم تماشاگران واقع است و قضاوت آنها را تحت تأثیر قرار دهد.

از طرف دیگر لباس بر خود شبیه خوان نیز اثر دارد و لباس مناسب به او کمک می کند که نقش خود را با عمق بیشتری احساس کند. در دورانی که برنامه های تعزیه، پایه گذاری می شد، توجه به لباس نه فقط به عنوان پوشش بلکه در ردیف وسایل و ابزار نیل به هدف و ارائه صورت و سیرت شخصیت نیز مورد نظر بود. و به همین دلیل از اصل تضاد و تقابل پیروی می کرد.

همان طور که گفته شد تعزیه نمایشی است سمبلیک و کاملا به صورت نمادین اجرا می شود و نمادهای به کار گرفته شده در تعزیه در حدی مشخص و جا افتاده هستند که نیازی به معرفی آن ها وجود ندارد و مخاطب آن ها را می شناسد و در اولین نگاه متوجه منظور و مفهموم هر کدام از آن ها می شود.

در مورد لباس تعزیه هم به همین صورت است.با وجود این که در دوره های اولیه ی آن فردی به عنوان طراح لباس وجود نداشته است اما قراردادهای ایجاد شده تا حدی مشخص است که حتی امروز نیز باید پایبند آن ها برای طراحی بود.

در بخش لباس تعزیه،"رنگ" مهم ترین و تاثیر گذارترین عامل است.رنگ هایی که در تعزیه استفاده می شوند سبز، قرمز، سفید و زرد است که در این میان سبز و قرمز بیشترین کاربرد را دارا بوده و نشان دهنده ی دو گروه کاملا متضاد "انبیاء" و "اشقیاء" هستند.

و این استفاده درست از رنگ در طراحی لباس است که به مخاطبان تعزیه کمک می کند تا افراد روی صحنه را بشناسند و در تشخیص آن ها دچار مشکل نشوند.

فهرست منابع و مآخذ:

1-بیضایی، بهرام؛ نمایش در ایران؛ تهران، روشنگران و مطالعات زنان، 1385

2- جنتی عطای سازمان آموزش و پرورش؛ نمایش؛ تهران، 1381

3-ابوالقاسم؛ بنیاد نمایش در ایران؛ رشت، انتشارات صفی علیشاه،1356

4- غریب پور، بهروز؛ تئاتر در ایران: تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی، 1384

5- عناصری، جابر؛ گنجینه ی نمایش های آئینی مذهبی؛ خوشنویسان، نقش لباس در تعزیه؛ تهران، مرکز هنرهای نمایشی، 1372

سحر موسوی/ کارشناس طراحی پارچه و لباس/ خبرگزاری هنر ایران «آرت نا»

دانشنامه ویکی پدیا