دریچه‌ای گشوده به رحمت خداوند

بگو: ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده ‏اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می ‏آمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.

انسان بریده از خدا مانند نی ای است که مولانا از نالیدنش داستان ها گفته و شرح فراقش را بیان کرده است. عصیان و گناه، انسان را از خدا جدا می کند و او را از حریم رحمت گسترده الهی دور می کند، اما از قدیم الایام گفته اند جلوی ضرر را هر کجا که بگیری، منفعت است.

انسانی که مسیر زندگی اش را به بیراهه رفته و به جای اینکه پله های کمال و عروج را یکی یکی بپیماید، بیش از پیش به دره سقوط و تباهی گام برداشته است، در حقیقت زندگی خویش را باخته است؛ اما هر وقت که متوجه این راه خطا و اشتباه بشود و تصمیم بگیرد که به سوی مسیر هدایت و خدایی شدن گام بردارد، می تواند گذشته سیاه خود را جبران کند.

توبه، بازگشتن از عصیان، فجور، نسیان و سیئات به سوی طاعت، تقوا، ذکر و هوشیاری و حسنات است که آدمی را به خودآگاهی انسانی می رساند.

گناه خطری جدی است. از این رو توبه از آن نیز واجب فوری است؛ زیرا اگر فرصت از دست برود از دست توبه هم دیگر کاری ساخته نخواهد بود: «وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنّی تُبْتُ أَْلآنَ وَ لاَ الَّذینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفّارٌ أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذابًا أَلیمًا»؛ «برای کسانی که کارهای بد را انجام می‏ دهند و هنگامی که مرگ یکی از آن ها فرا می ‏رسد، می‏ گوید: «الان توبه کردم!» توبه نیست؛ و نه برای کسانی که در حال کفر از دنیا می ‏روند؛ این ها کسانی هستند که عذاب دردناکی برایشان فراهم کرده ‏ایم».(1)

در حقیقت توبه دریچه ای به سوی رحمت گسترده الهی و بزرگ ترین لطف خداوند در حق بندگان است: «قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ»؛ «بگو: ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده ‏اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می ‏آمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است».(2)

امام علی علیه السلام رحمت و مهربانی خدا را اینگونه به یاد انسان خطاکار می آورد: «وَ تَمَثَّلْ فِی حالِ تَوَلِّیكَ عَنْهُ إِقْبالَهُ عَلَیْكَ، یَدْعُوكَ إِلَى عَفْوِهِ، وَ یَتَغَمَّدُكَ بِفَضْلِهِ، وَ أَنْتَ مُتَوَلِّ عَنْهُ إلى غَیْرِهِ.

فَتَعالى مِنْ قَوِیٍّ مَا أَكْرَمَهُ، وَ تَواضَعْتَ مِنْ ضَعِیفٍ ما أَجْرَاءَكَ عَلى مَعْصِیَتِهِ، وَ أَنْتَ فِی كَنَفِ سِتْرِهِ مُقِیمٌ، وَ فِی سَعَةِ فَضْلِهِ مُتَقَلِّبٌ، فَلَمْ یَمْنَعْكَ فَضْلَهُ، وَ لَمْ یَهْتِكْ عَنْكَ سِتْرَهُ، بَلْ لَمْ تَخْلُ مِنْ لُطْفِهِ مَطْرَفَ عَیْنٍ فِی نِعْمَةٍ یُحْدِثُها لَكَ، أوْ سَیِّئةٍ یَسْتُرُها عَلَیْكَ، دَوْ بَلِیَّةٍ یَصْرِفُها عَنْكَ، فَما ظَنُّكَ بِهِ لَوْ أَطَعْتَهُ؛

 به یاد آور آن گاه را که تو از او روی گردان می شوی، او به تو روی می آورد؛ تو را به عفو خویش فرا می خواند و در دریای احسانش غرق می کند، اما باز هم از او روی بر می گردانی و به سراغ دیگری می روی؛ او چه بزرگوار و نیرومند است و تو چه ناتوان! چه چیزی تو را بر نافرمانی گستاخ می سازد؟ در حالی که پیوسته در سایه رحمت و حمایت او به سر می بری و او پرده پوشی می کند و تو از لطف او برخورداری و چشم بر هم زدنی نگاه لطفش را زا تو دریغ نمی کند و آبرویت را نمی برد! حال اگر اطاعتش کنی، با تو چه مهربانی و لطفی خواهد داشت».(3)

وقتی انسان گنهکار از صمیم دل و با نیت راستین و خالص به سوی خدا باز می گردد، خداوند نیز او را با آغوش باز می پذیرد: «اگر مردم آن گاه که انتقام و عذاب الهی بر آنان فرود می آید و نعمت ها از دستشان می رود، با نیت های صادقانه و اشتیاق قلبی به درگاه پروردگارشان روی آورند، باز هم خداوند نعمت های از دست رفته را به آنان بر می گرداند و تباهی کارشان را اصلاح و ترمیم می کند».(4)

حقیقت توبه

توبه فقط به زبان نیست؛ بلکه باید در نیت و عمل نیز وجود داشته باشد. تا کسی پشیمان نشود، تصمیم به ترک گناه نمی گیرد. این حالت ندامت است که گنهکار را وادار می کند که تصمیمی جدی بر ترک گناه بگیرد. در حقیقت ندامت، عنصر اساسی در توبه و بازگشت به سوی خداست. امام علی علیه السلام در پاسخ فردی که در حضور حضرت جمله «استغفرالله» را بر زبان جاری کرد، فرمود: « می دانی استغفار چیست؟ استغفار، درجه انسان های والاست. کلمه ای است که بر شش معنی و مرتبه گفته می شود: پشیمانی از گذشته، تصمیم بر ترک گناه برای همیشه، پرداخت حقوق مردم و حلالیت خواستن از آن ها، پرداختن به انجام واجبات الهی که فوت شده است، گوشتی را که از حرام بر بدنت رشد کرده، ذوب کنی تا گوشت تازه بروید و چشاندن سختی طاعت به جسم، همان گونه که لذت گناه را چشیده است؛ در آن هنگام [می توانی] بگویی استغفرالله».(5)

بنابراین توبه تنها به لفظ و زبان نیست؛ بلکه باید به انجام کارهای فوت شده نیز پرداخت. باید با حسنات گناه را پوشاند و با پرداخت حقوق مالی دیگران و ادای واجبات الهی و جبران حق ضایع شده مردم، اهانت ها، افتراها، غیبت‌ها و ... زمینه آمرزش الهی را برای خویش فراهم کرد.

آثار توبه

همانگونه که گناه، آسمان دل را تیره  و پرونده اعمال را سیاه می کند و اسباب بدبختی آدمی را فراهم می نماید، نوبه نیز نورانیت، سعادت و بهشت را با خود به ارمغان می آورد. امام علی علیه السلام در این زمینه فرموده است: «ما كَانَ قَوْمٌ قَطُّ فِی غَضِّ نِعْمَةٍ مِنْ عَیْشٍ فَزَالَ عَنْهُمْ إِلا بِذُنُوبٍ اجْتَرَحُوهَا، لِاءَنَّ اللّهَ لَیْسَ بِظَلاّمٍ لِلْعَبِیدِ وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ حِینَ تَنْزِلُ بِهِمُ النِّقَمُ وَ تَزُولَ عَنْهُمُ النِّعَمُ فَزِعُوا إِلَى رَبِّهِمْ بِصِدْقٍ مِنْ نِیَّاتِهِمْ وَ وَلَهٍ مِنْ قُلُوبِهِمْ لَرَدَّ عَلَیْهِمْ كُلَّ شَارِدٍ وَ أََصْلَحَ لَهُمْ كُلَّ فَاسِدٍ؛ هرگز قومی در وضع خوب و زندگی مرفه و نعمت سرشار نبودند که نعمت ها از آنان گرفته شود، مگر به خاطر گناهانی که مرتکب شدند؛ چرا که خدا به بندگان ستم نمی کند. اگر آن گاه که عذاب و کیفر الهی بر مردم فرود می آید و نعمت ها از ایشان گرفته می شود، صادقانه [و] با نیت های درست و دل های مشتاق به درگاه خدایشان روی آورند، باز هم خداوند نعمت های از دست رفته را به آنان باز می گرداند».(6)

گاه وقتی بلا و مصیبتی بر انسان وارد می شود، از این روست که آدمی بتواند به راز و رمز آن دست یابد و از این طریق به راه راست هدایت شود و توبه کند: «إِنَّ اللَّهَ یَبْتَلِى عِبادَهُ عِنْدَ الْاءَعْمالِ السَّیِّئَةِ بِنَقْصِ الثَّمَراتِ، وَ حَبْسِ الْبَرَكاتِ، وَ إِغْلاقِ خَزائِنِ الْخَیْراتِ، لِیَتُوبَ تائِبٌ وَ یُقْلِعَ مُقْلِعٌ، وَ یَتَذَكَّرَ مُتَذَكِّرٌ وَ یَزْدَجِرَ مُزْدَجِرٌ، وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ الاِسْتِغْفارَ سَبَبا لِدُرُورِ الرِّزْقِ، وَ رَحْمَةِ لِلْخَلْقِ، فَقالَ: سُبْحانَهُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفّارا، یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْكُمْ مِدْرارا وَ یُمْدِدْكُمْ بِاءَمْوالٍ وَ بَنینَ وَ یَجْعَلْ لَكُمْ جَنّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَكُمْ اءَنْهارا فَرَحِمَ اللَّهُ امْرَأً اسْتَقْبَلَ تَوْبَتَهُ، وَ اسْتَقالَ خَطِیئَتَهُ، وَ بادَرَ مَنِیَّتَهُ؛ خداوند بندگانش را هنگام ارتکاب کارهای بد، با کاهش ثمرات و زوال برکات و بسته شدن در گنجینه های خیر امتحان می کند، باشد که توبه کننده ای باز گردد و خطاکاری دست از گناه بکشد و پند آموزی عبرت بگیرد. خداوند، استغفار را وسیله سرشار شدن روزی و مایه رحمت به خلق قرار داده و فرموده است: استغفار کنید که خدا آمرزنده است تا آسمان را بر شما بباراند و با اموال و فرزندان و باغ ها و نهرهای جاری، شما را امداد و یاری کند. پس رحمت خدا بر کسی که روی به توبه آورد و از خطایش معذرت بخواهد».(7)

توبه، قرار گرفتن در چرخه رحمت الهی و بهره مندی از  برکات آن است: «كَانَ فِى الْأَرْضِ أَمَانَانِ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ وَ قَدْ رُفِعَ أَحَدُهُمَا فَدُونَكُمُ الْآخَرَ فَتَمَسَّكُوا بِهِ أَمَّا الْأَمَانُ الَّذِى رُفِعَ فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَمَّا الْأَمَانُ الْبَاقِى فَالِاسْتِغْفَارُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ ما كانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما كانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ؛ در روی زمین دو امان وجود داشت که جلوی عذاب فراگیر الهی را نسبت به مردم گنهکار می گرفت: یکی وجود مبارک پیامبر خدا  و دیگری استغفار. آن امان که برداشته شد، پیامبر رحمت بود که از میان شما به جوار خدا رفت؛ اما آن امان باقی مانده، استغفار است؛ پس به آن چنگ زنید و از آن بهره مند شوید. خداوند فرمود: ای پیامبر، تا تو در میان این امتی، خداوند عذابشان نمی کند و تا استغفار و توبه می کنند، خداوند عذابشان نمی کند».(8)

نه تنها نباید از پیامدهای گناه که دامنگیر آدمی می شود، غافل بود؛ بلکه باید به آثار ترمیمی و اصلاحی توبه نیز امید داشت. باید توجه داشت که بلایای طبیعی همیشه نشان خشم طبیعت نیست؛ بلکه گاه هشدار و تازیانه عذاب الهی است.

پی نوشت ها :

1. نساء: 18.

2. زمر: 53.

3. خطبه 223.

4. خطبه 178.

5. حکمت 417.

6. خطبه 177.

7. خطبه 143.

8. حکمت 88.