خیمه شب بازی و پیشینه آن

به طور کلی هنر عروسک گردانی ازسالیان سال پیش معمول بوده، اما کسی نمی داند که عروسک ها از چه زمانی و ازکجا و چگونه بوجود آمده اند. بعضی ها شمنیسم( بت پرستی) را یکی از عوامل پیدایش نمایش عروسکی می دانند. آنان بر این باورند که در جوامع اولیه، رهبران مذهبی برای پیشبرد مقاصد مذهبی خود، ماسک و اشکال متحرکی را به نماد خدایان به کار می بردند. بعدها به تدریج ماسک ها متحرک شد و عروسک ها بوجود آمد و عروسک ها در طی زمان نمایش عروسکی را پایه ریختند. آنان نخستین مرجع نمایش عروسکی را تاریخ گزنفون(4) می دانند که از خانه ی مردی آتنی به نام « کالیاس» دیدن کرده و میزبان برای سرگرمی میهمانان در خانه اش توسط یک گروه نمایش سیّار از «سیرلکوس» تئاتر عروسکی برگزار نمود. گزنفون در این مورد همچنین گزارش می دهد که در آن میان یک نفر که سقراط باشد، به تئاتر عروسکی علاقه ای نشان نمی داد.)

در کتاب تاریخ تئاتر اروپا، خیمه شب بازان در فصل شعبده بازان دوره گرد گنجانیده شده اند و نویسنده در مورد آنها می نویسد:« هم آنها بودندکه مایه های مؤثر خنده را از طریق تجربیات هنری اواخر دوره ی باستان به قرون وسطی منتقل کردند.»

این کتاب در مورد خیمه شب بازی و تاریخچه ی آن می گوید:

«بازیگران نمایش عروسکی (خیمه شب بازی) هم اجرا می کردند. هنگام اجرا یا خودشان هم دیده می شدند و در بازی دخالت داشتند یا با یک جعبه ی عروسکی نمایش را اجرا می کردند. « هراد فون لندسبرگ =Herrad von Landsberg» 1167-1196 م.  در اثر خود به نام « هورتوس دلیسیارم =Hortus deliciarum » یکی از این خیمه شب بازی ها را تصویر کرده است. در بسیاری از مدارک تاریخی از جمله « رمان فلامنا=Roman de Flamena » قرن سیزده میلادی و «رمان اسکندر = Romand,Alexondre » قرن چهارده میلادی،  یا در کتاب « رنر=Renner » اثر «هوگو فون تریمبرگ=Hugo von Trimberg » شاعر آلمانی قرن سیزده میلادی به تکرار از بازیگرانی سخن به میان می آید که با خیمه شب بازی مردم را سرگرم می کردند.

در روسیه نخستین نمایش عروسکی در سال 1609 اجرا شد و یکی از اولین شخصیت های عروسکی این نمایش،عروسکی «پتروشکا» نام داشت.)

در ایران بنا به اشعاری که در هفت پیکر نظامی گنجوی شاعر داستان پرداز قرن ششم در دست است  نخستین رد پای خیمه شب بازی به دوران بهرام گور( جلوس 421 میلادی) منسوب می شود.چنانکه نظامی می سراید در این زمان شش هزار نوازنده و رقصنده از کولیان هند به ایران آمدند که خیمه شب بازان نیز در میان آنان بودند

در قرن پنجم خیام نیز نخستین شاعری است که از اصطلاحات خیمه شب بازی در شعر خود بهره ی فلسفی می گیرد

در قرن هفتم هم عطا ملک جوینی( وفات 680 ) در کتاب خود «تاریخ جهانگشا» که تاریخ مغولان است، گزارشی از خیمه شب

در زمان صفویه « ژان شاردن»  در سفرنامه ی خود به اجرای نمایش عروسکی «سلطان سلیم» پادشاه عثمانی، در میدان نقش جهان اصفهان اشاره می کند که در حدود هشتاد عروسک بازیگر داشته و بازی ساعت ها به درازا کشیده. او همچنین اضافه می کند که خیمه شب بازان ایرانی بهیچوجه گدایی نمی کنند، بلکه در حضور جمع به نمایش می پردازند و هر کس که بخواهد به میل دل خود به آنها پولی می دهد.

در دوره ی قاجار هم میرزا حسینعلی نوری ملقب به بهاءالله که از وزیر زادگان ایران بوده و به دلیل ادعاهای مذهبی اش به حبس و تبعید گرفتار آمد (میرزا حسینعلی نوری، متولد سال 1817 میلادی، فرزند میرزا عباس نوری وزیر معارف)، در زمینه نمایش «سلطان سلیم» گزارش کاملی در« لوح رئیس»دارد.

خیمه شب بازان ابتدا در وسط صحن حیاط خیمه ای برپا کردند و بعد از مدتی نمایش شاه سلیم را به اجرا درآوردند. عروسک های بسیاری در این بازی شرکت داشتند از قبیل وزیران، امیران، شاهزادگان، خادمان و حتا میرغضب ها و خطا کاران نیز بودند. این نمایش قریب به یک ساعت و نیم بطول کشید و بسیار شیرین بود و مرا در حیرت فرو برد. بعد از آن پایان بازی اعلام آمد و خیمه را برچیدند. بعد از بیست دقیقه شخصی از کنار من گذشت با صندوقی در زیر بغل. از او پرسیدم این جعبه چیست؟  او پاسخ داد تمام آن عروسک ها؛ شاه و وزیر و دزد و جلاد و مردمان و آنهمه جلال و جبروت و قدرت و اقتدار که دیدید، اکنون در این صندوق است.»

در ایران برای اجرای یک نمایش خیمه شب بازی ابزاری که به کار می رفته عبارت بوده اند از

خیمه :

برای اجرای نمایش،اول خیمه ای در محل بر پا می کردند و نمایش در داخل آن برگزار می شد. این خیمه تقریبا ًحالت راز گونه ای به نمایش می داد تا برهیجان تماشا گران بیافزاید. صادق هدایت دریادداشت های دست نویس خود که تاریخ اکتبر سال 1927 یعنی هفتاد و نه سال پیش را دارد از خیمه ی این نمایش تصویری به دست می دهدکه به اختصار نقل می شود

«خیمه چادر چهارگوشی است با ارتفاع 170 سانتی متر و عرض 190 سانتی مترکه به وسیله ی طناب و میخ های آهنی که در انتهای طناب است، به زمین ثابت می شود. بخش جلویی خیمه که در مقابل نظر بینندگان قرار می گرفته در حدود 55 سانتی متر از کف زمین بالاتر است و با پارچه ای سیاه رنگ پوشیده و ملیله های ابریشمی کوچک به آن دوخته شده .

بهرام بیضایی در پژوهش ارزشمند خود می گوید: «خیمه شب بازی یا شب بازی شکل دیگری بود که شب ها و در خیمه ای که دو طرفش دو چراغ روشن بود، نمایش داده می شد. صحنه صندوقی بود به درازای سه ربع و بلندی نیم ذرع. یک طرف صندوق به طرف تماشاییان باز بود و سه طرف دیگرش اتاقی را نشان می داد . صندوق در خیمه بود و نمایشگردان پشت صندوق مخفی می شدو عروسک ها را با نخ یا بال های نازک تکان می داد. در نمایش های خیمه ای که خاص طبقات بالا اجرا می شد، نمایش ها مجلل و مفصل و خیمه فاخر و رنگارنگ بوده است.

نطع :

نطع عبارت از سفره ای چرمین یا سفره ای از جنس پارچه ای نرم بود که عروسک ها را به روی آن حرکت می دادند.

صندوق :

همان که خیام از آن به «صندوق عدم» یاد می کند و آن عبارت از جعبه ای بود که عروسک ها را در داخل آن می گذاشتند، زیرا نمایشگران عروسکی پایگاه و جایگاه ویژه ای نداشتند و چون دوره گردان ناگزیر بودند وسائل بازی را در صندوقی گذاشته و با خود حمل کنند.

عروسک ها یا لعبت ها:

عروسک ها قهرمانان اصلی نمایش بودند. و مرشد که حرف های عروسک هارو میفهمید و مسیر داستان را هدایت میکرد

لغت نامه ی دهخدا

خمسه ی نظامی گنجوی

سایت:انسان شناسی و فرهنگ

«خیمه شب بازی در ایران» / بهرام بیضایی/ مجله ی آرش / سال 41- 1340