چند راهکار برای تربیت نفس

خواسته های نفس و چگونگی تعامل با آنها از موضوعات مهم تربیتی است که نظرات گوناگون و بعضا متضادی درباره آن ارائه شده است. برخی میدان دادن به نفس را توصیه می کنند و برخی دیگر با تعبیر کشتن، مبارزه با خواسته های نفس را بر گزیده اند.

در اسلام نه سخن از افراط است و نه تفریط. دستوری که اسلام می دهد تربیت نفس است؛ تربیتی که دستور و روش کار آن را عقل و نقل (آیات و روایات) بیان می کند.

در این راستا امیرالمؤمنین علیه السلام به عنوان امام و بیان کننده آموزه های وحیانی راهکارهایی بیان کرده اند که در ادامه به تعدادی از آنها اشاره می کنیم.

عادت دادن نفس به تحمل سختی ها

امیرالمؤمنین علیه السلام خطاب به امام حسن علیه السلام می نویسد:

عَوِّدْ نَفْسَكَ [الصَّبْرَ] التَّصَبُّرَ عَلَى الْمَكْرُوهِ وَ نِعْمَ الْخُلُقُ التَّصَبُرُ فِی الْحَق‏(1)

عَوِّدْ نَفْسَكَ یعنی عادت بده خودت را. در برخی کتابها الصَّبْرَ آمده که معنایش روشن است یعنی تحمل کردن ولی در برخی نسخه ها واژه التَّصَبُّرَ آمده که علامه مجلسی در توضیح آن می نویسد: المراد بالتصبر تحمل الصبر بتكلف و مشقة لكونه غیر خلق؛ منظور از تَصَبُّر تحمل کردن صبر است آن هم با سختی و مشقت چرا که هنوز جزء خُُلق و خوی فرد در نیامده است.(2) عَلَى الْمَكْرُوهِ هم ؛ یعنی نسبت به چیزی که آن را نمی پسندد و از آن فراری است.

امیرالمومنین علیه السلام در این فراز، سفارش می کند که نفس را با عادت دادن به خوبی ها تربیت کنیم که یکی از این عادات پسندیده عادت دادن نفس به صبر کردن است.

در حدیثی که امیرالمومنین علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند می فرماید: الصَّبْرُ ثَلَاثَةٌ صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصِیبَةِ وَ صَبْرٌ عَلَى الطَّاعَةِ وَ صَبْرٌ عَنِ الْمَعْصِیَة ؛ صبر سه گونه است صبر هنگامی که مصیبتی رخ دهد و صبر بر سختی و دوام طاعت و بندگی خدا و نیز صبر در برابر گناه و معصیت.(3) از آنجا که نوع انسان ها در گام های نخست تربیت دینی، در برابر این سه عنوان، یعنی مصیبت ها، عبادات و گناهان، کم طاقتند و یا اصلا تحمل آن را ندارند؛ از این رو امیرالمؤمنین علیه السلام توصیه می کند که برای رسیدن به یک تربیت دینی مطلوب باید این نفس را تربیت کرد که یکی از راهکارهای تربیتی عادت دادن آن به صبر کردن است.

عادت دادن نفس به این است که در شرایط سه گانه ای که پیش می آید نفس را تمرین دهیم تا از مرزها و حدود الهی خارج نشود. اگر مصیبت است؛ جزع و فزع نکند و لب به کفر و ناسزا نگشاید؛ اگر طاعت و عبادت است به بهانه های گوناگون شانه از زیر مسئولیت خالی نکرده و وظیفه خود را به بهترین وجه انجام دهد و اگر هم با گناه برخورد کرد؛ عنان نفس به دست بگیرد و ناملایمات آن را تحمل کند و در نهایت این نفس را تمرین دهد که صبر کند.

از قرآن خواهان نصیحت باشید

امیرالمؤمنین در خطبه 176 ، آنجا که درباره فضایل قرآن سخن می گوید به نکته ای درباره تربیت نفس اشاره می کند که عبارتش این است:

«و اسْتَنْصِحُوهُ عَلَى أَنْفُسِكُم‏»؛ از قرآن برای تربیت نفوس و جانهایتان درخواست پند و اندرز کنید.

قرآن کریم کتاب انسان سازی است که هم تعلیم می دهد و هم تزکیه می کند. کتابی است که خدا آن را شفابخش جانها معرفی می کند.(4) بی شک اگر باور داشته باشیم که قرآن همان آب حیاتی است که خدا نازل کرده و جانها تشنه معارف آنند آنگاه تعامل ما با این کتاب الهی همانی می شود که حضرت فرمود یعنی مدام از او هدایت طلب می کنیم تا این جان به تکامل رسد.

حساب کشی از نفس

حساب کشی از نفس یعنی اینکه عملکرد آن را بررسی کنیم و بعد به مانند یک قاضی عادل در مورد او حکم کنیم و در آخر او را ملزم کنیم که حکم قاضی را اجرا کند.

امیرالمؤمنین علیه السلام در فرازهایی از نهج البلاغه ؛ توصیه هایی هم در این خصوص دارد مانند:

«مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ رَبِحَ وَ مَنْ غَفَلَ عَنْهَا خَسِر» (5) ؛ هر کس از نفس خود حساب کشید سود کرد و هر کس از نفس خود غفلت کرد زیان دید.

و یا «عِبَادَ اللَّهِ زِنُوا أَنْفُسَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُوزَنُوا وَ حَاسِبُوهَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تُحَاسَبُوا» (6)؛ ای بندگان خدا نفس خود را بسنجید و آن را ارزیابی کنید قبل از آنکه در قیامت آن را بسنجند و مورد ارزیابی قرار دهند.

از آیه هشتم سوره مبارکه اعراف و تفسیری که علامه طباطبایی در مورد آن بیان می دارد(7) روشن می شود که برای محاسبه نفس باید اعمال و رفتار نفس را با آموزه های دین سنجید و بررسی کرد که تا چه میزان، این نفس بر اساس آن آموزه ها رفتار کرده و به چه میزان خاطی بوده است. این می شود در مقام بازپرسی و بررسی.

در مرحله بعد نوبت به حکم کردن است. اگر نفس درست عمل کرده بود حکم به شکر گزاری می شود و اگر بی راهه رفته بود حکم به جبران، اصلاح و ندامت می شود. این احکام همان احکامی است که خدا در قرآن کریم بیان کرده است:

قرآن کریم در مورد کسانی که بی راهه رفته اند و دستورات دینی را نادیده گرفته اند به شرطی نوید آمرزش و بخشش می دهد که از مسیر رفته باز گردند و خطا و نقصان گذشته را جبران کنند. در آیه 54 سوره انعام می خوانیم:

«مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ »؛ هر كس از شما به نادانى كار زشتى مرتكب شود، سپس بعد از آن توبه كند و [مفاسد خود را] اصلاح نماید [مشمول آمرزش و رحمت خدا شود] زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.

بعد از ندامت قلبی و تصمیم بر عدم تکرار گناه گذشته؛ باید نفس را وادار کرد عبادت ترک شده را جبران کند. مثلا اگر نماز یا نمازهایی از او فوت شده این سختی ظاهری را تحمل کرده و تمام آنها را به مرور قضا کند و اگر حقی از مردم ضایع کرده است نفس را وادار کند که آن حق را ادا کند و رضایت صاحب حق را به دست آورد.

آنچه بیان شد سه راهکار برای تربیت نفس بود که از کلام امیرالمومنین علیه السلام استخراج شد و این دفتر همچنان باز است.

پی نوشت ها :

1. نامه 31 نهج البلاغه

2.مرآة العقول ج8 ص171

3. کافی ج2 ص91

4. آیه 82 سوره اسراء

5. نهج البلاغه حکمت 204

6.نهج البلاغه خطبه 90

7.ترجمه المیزان ج8 ص11-12