گچبری ساسانی
عصر ساسانی یکی از دورانهای هنری تاریخ ایران بشمار میرود که بیش از 1400 سال از عمر آن گذشته است؛هرچند که برخی از جلوههای هنری این عهد در گونههای هنر تشریفاتی و درباری،همچون معماری و مجسمهسازی و گچبری به اوج خود میرسد، باعث تعمیم هنرهای مترادف دیگری نظیر فلزکاری و پارچهبافی و منبّتکاری نیز میگردد.
یکی از هنرهای باارزش این دوران،همانا هنر گچبری است که مکانی شایسته را برای خود در میان سایر هنرها کسب کرده است و در میان هنرهای مختلف ساسانی،مشخّصتر و از نقطه نظر کاربرد و الگوی کار پیشرفتهتر میباشد.
در دوران ساسانی گچکاری و گچبری مقام مهمّی در هنر تزئین داشته و پوششی جهت دیوارهای آجری و یا دیوارهایی که با قلوه سنگ ساخته میشده،بشمار میرفته است و بعلاوه از گچ،استوکهای متعدد قالبی و کندهکاری شده میساخته و در تزئین بناهای حکومتی بکار میبردهاند. از مناطقی که گچبری های بی نظیر ساسانی در آن کشف شده می توان به ری اشاره کرد.
تاریخ كهن ری و سیر پیشرفت تمدن در این خطه نیاز به بحثی گسترده دارد كه در این مختصر، مجال آن نیست منظور از نوشتن این مقاله كوتاه مكانیابی یكی از آثار با ارزش باستانی ری است كه تاكنون با وجود كاملا مشخص بودن محل آن در معرفی مكان آثار اشتباهی وجود داشته است كه این خطا در تحقیقات بعدی كه با استناد به گزارش حفار صورت گرفته اثر گذاشته است..
از دوران اردشیر ساسانی آثار قابل توجهی در ری بر جای مانده است كه زینتبخش موزههای داخل و خارج از كشور میباشند از جمله این آثار گچبریهای بسیار زیبایی است كه از محوطه باستانی عشقآباد به دست آمده و آن را به اشتباه از آثار چالطرخان یا (چالطرخان عشقآباد) معرفی كردهاند، این انتساب غلط كه هیچ ارتباطی از نقطهنظر معرفی مكان كشف با مكان واقعی آنها ندارد در جایگاه معرفی آنها در موزه ملی ایران به تبع گزارش حفار تكرار شده است. لذا ضمن ارایه توضیح كوتاهی از آثار برجای مانده در محوطه باستانی عشقآباد به منظور سهولت در دستیابی به این محوطه باستانی و با ارزش فرهنگی و تاریخی ضمن توضیح موقعیت روستاهای مورد نظر مكان دقیق آن را مشخص مینماید.
در دوران ساسانی گچکاری و گچبری مقام مهمّی در هنر تزئین داشته و پوششی جهت دیوارهای آجری و یا دیوارهایی که با قلوه سنگ ساخته میشده،بشمار میرفته است و بعلاوه از گچ،استوکهای متعدد قالبی و کندهکاری شده میساخته و در تزئین بناهای حکومتی بکار میبردهاند. از مناطقی که گچبری های بی نظیر ساسانی در آن کشف شده می توان به ری اشاره کرد.
روستای چالطرخان (چال تلخان):
ده جزو دهستان قلعه نو بخش كهریزك شهرستان ری میباشد كه د در حدود چهار كیلومتری جنوب غرب قلعه نو خالصه قرار گرفته است، در محدوده روستا دو تپه از اواخر دوره تاریخی و اواسط دوره اسلامی به نامهای تپه شغالی و تپه موشی وجود داشتهاند كه متاسفانه تپه شغالی را تسطیح كردهاند.
روستای عشقآباد:
ده جزو دهستان قلعه نو، بخش كهریزك شهرستان ری میباشد كه در حدود یازده كیلومتری جنوب قلعهنو و حدود چهارده كیلومتری جنوب شرق ری قرار دارد، نام عشقآباد احتمالا اشكآباد بوده كه تبدیل به عشقآباد شده است.
محققان و علاقهمندان به مطالعه آثار دوره ساسانی كه فقط در كتابها با نام چالطرخان آشنا شده و گچبریهای معرفی شده به نام چالطرخان را در موزه ملی ایران مشاهده كردهاند در یافتن محل كشف آثار همیشه دچار مشكل بودهاند.
قلعه (تپه) عشقآباد:
تپه یا قلعه عشقآباد به وسعت حدود 80أ—80 متر كه به صورت قلعهای با چهار برج روی مصطبهای خشتی قرار گرفته است. پنهای باروها در پایین به سه متر میرسد محوطه داخلی قلعه در بالا به كلی درهم ریخته و برجها و باروها نیز در بیشتر قسمتها تخریب شدهاند. قلعه عشقآباد در دوره اسلامی نیز مورد استفاده قرار گرفته است كه آثار این دوره را در بخش شرقی قلعه میتوان مشاهده كرد.
در سطح قلعه عشقآباد، به تعداد انگشت شمار سفالهای بدون لعاب ساده آجری و نخودی و سفالهای لعابدار به رنگهای سبز و آبی اوایل دوره اسلامی پراكنده میباشند. قلعه عشقآباد را میتوان با آثار مشابه دیگر در محدوده شهر ری نظیر قلعه طالبآباد و قلعه كامین (قلعه سرخ)حكیمآباد كه از نظر مصالح و سبك معماری نزدیك به هم میباشند در ارتباط دانست. در حدود یكصدمتری شمال قلعه عشقآباد آثار معماری به صورت حصار بر جای مانده كه تالاری ستون دار به وسعت در حدود 20أ—30 متر را محصور كرده است، در طول تالار آثار سه ستون آجری در یك ردیف كه با آجر و ملات ساروج با پی از سنگ لاشه به فاصله 10 متر از هم ساخته شدهاند بر جای مانده است، سطح دایره نیز با آجر فرش شده است. عكسهای هوایی بر جای مانده از عملیات پاكسازی و پلان حفاری، ستونها را در دو ردیف سه تایی نشان میدهند كه در مجموع، این تالار دارای شش ستون كامل بوده كه احتمالا مجددا در زیر خاك مدفون شدهاند. در گزارش حفاری به وجود گچ بریهایی روی دیوارهای دور تالار اشاره شده است كه امروزه هیچ اثری از آنها بر جای نمانده است.
در بخش شمال غربی تالار آثار با ارزشی از خشت به صورت مجموعه اتاقهایی بر جای مانده كه از خاك انباشته شده است، اما با توجه به نقشههای كاوش این بخش نیز دارای تالاری سراسری در جهت شرقی، غربی بوده است.
متاسفانه در اثر مرور زمان و عدم توجه به این آثار محوطه باستانی عشقآباد را مجددا خاك زمان پوشانده است ولی این بار آنچه كه سالها در دل خاك امین با نیمه جانی از گذشته به سلامت مانده بود با سر بر آوردن از دل خاك به كمك باستان شناسان همچون بسیاری از محوطههای دیگر باستانی به نابودی كشانده شده است.
در بین اهالی عشقآباد و روستاییان اطراف، این باور وجود دارد كه محوطه عشقآباد یك معبد زرتشتی بسیار مقدس بوده است كه این باور نمیتواند از حقیقت به دور باشد.
محوطه باستانی عشقآباد:
بسیاری از محققان و علاقهمندان به آثار باستانی اگر قصد تحقیق در مورد آثار به دست آمده از محلی معروف به چالتلخان را داشته باشند شاید با تحقیقات محلی نتوانند به راحتی به محل آثار موردنظر خود دسترسی پیدا كنند. علت این امر از اشتباه بزرگی ناشی میشود كه در معرفی محل آثار از زمان حفاری اشمیت تاكنون توسط حفار و دیگر محققانی كه بدون كنجكاوی آثار عظیم روستای عشقآباد را به تبعیت از گزارش حفار به نام چال طرخان معرفی كردهاند، میباشد. محلی كه اشمیت در تابستان سال 1315 شمسی (1936) به نام چال طرخان كه نام محلی و اصیل آن به نام چالتلخان است معرفی میكند و آثار دوره ساسانی به دست آمده را به نام آن روستا میشناساند. در حدود پنج كیلومتری شمال محل اصلی آثار یعنی روستای عشقآباد قرار دارد كه هیچ ارتباطی میان این دو منطقه وجود ندارد. در محدوده چالتلخان فقط دو تپه به نامهای تپه شغالی و تپه موشی وجود داشتهاند كه تپه شغالی را در چند سال اخیر تسطیح كردهاند و اساسا اهالی چالتلخان از وجود آثار منسوب به روستای خود به غیر از دو تپه فوقالذكر در محدوده چالتلخان بی اطلاع میباشند.
محققان و علاقهمندان به مطالعه آثار دوره ساسانی كه فقط در كتابها با نام چالطرخان آشنا شده و گچبریهای معرفی شده به نام چالطرخان را در موزه ملی ایران مشاهده كردهاند در یافتن محل كشف آثار همیشه دچار مشكل بودهاند.
در حد فاصل میان روستای چالتلخان و عشقآبادروستای نظرآباد قرار گرفته است كه حفار میتوانسته با استفاده از نام این روستا محل آثار را نزدیك به آن معرفی نماید. تپه یا قلعه عشقآباد در محدوده روستای عشقآباد قرار گرفته و از گذشته دور نیز هیچ گاه این محل جزو چالتلخان محسوب نمیشده است و حتی اهالی چالتلخان نیز با این آثار بنام روستای خود بیگانه بوده و میباشند. كهنسالان عشقآباد از این آثار به عنوان آتشكده و معبد نام میبرند و نسل حاضر نیز این محل را با همین عنوان میشناسند و هیچ ارتباطی میان عشقآباد و چالتلخان قائل نیستند. در نقشهها و تصاویر مورد استفاده در كتاب چالتلخان تالار ستونداری با شش ستون آجری در دو ردیف سه تایی نشان داده شده است كه با دیوارهایی خشتی محصور شده است. ستونها و دیوارها با پوششی از گچ با نقوش قالب زده تزیین شده بودند، از آن آثار امروزه فقط دو ستون كه در حال تخریب میباشند بر جای ماندهاند و دیوارهای خشتی نیز نسبت به زمان حفاری صدمه بسیار دیدهاند.
محوطه باستانی عشقآباد در تاریخ (30/3/1315) مطابق با هشتم ژوئن 1936 به شماره (255) در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. در پرونده ثبتی مشخصات بنا را چنین نوشتهاند:
(مشخصات بنا: سطح زمینی به شعاع سیصدمتر كه مركز آن وسط تپه بزرگی معروف به چالتلخان باشد.)
با توجه به موارد گفته شده مشخص است که حتی در معرفی نام تپه نیز اشتباه شده است .
فراوری:سمیه رمضان ماهی بخش هنری تبیان
منبع: میراث خبر/ خسرو پوربخشنده
گچبری دوران ساسانی و تأثیر آن در هنرهای اسلامی / نویسنده: جمال انصاری