چه وقت می توان دیگران را سرزنش کرد؟

گاهی اوقات هجوم سختی و گرفتاری زندگی بعضی ها را در بر می گیرد و او را متحیر و سرگردان می کند که این چه مصیبتی است،این اوضاع عاقبت کدام گناه است؟یعنی فقط من گناهکارم که باید اینگونه عقوبت شوم؟ آیا همه در عبودیت و بندگی کامل به سر می برند؟ این ها سؤالاتی است که زمانی که زندگی ها سخت می شود به اذهان مردم خطور می کند و گاه کسانی که خود موقتا در سایه روشن زندگی در روشنایی قرار گرفته به تیره روزی سایه نشین ها با دیده خودبرتر بینی نگریسته و در دل آن ها را شماتت می کنند که : حتما خیلی اوضاعشان خراب بوده که اکنون اینگونه پس می دهند ، آیا ما غافلیم که این سایه روشن ها و پستی ها و بلندی ها موقتی است و دیر یا زود جایمان با دیگری عوض خواهد شد؟

حضرت على(علیه السلام) مى فرمایند: «ما کُلُّ مَفْتُون یُعاتَبُ؛ هر شخص گرفتارى را نمى توان سرزنش کرد (چه بسا بى تقصیر باشد)».(1)

براى فهمیدن معناى کلام امام(علیه السلام) باید معناى فتنه و عتاب را بدانیم.

کلمه فتنه موارد استعمالش متعدد است یک معنایش وارد شدن در بلا و حوادث گوناگون است. معناى دیگرش امتحان و آزمایش است. «إِنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَأَوْلَـدُکُمْ فِتْنَةٌ ؛اموال و فرزندانتان فقط وسیله آزمایش شما هستند».(2)

بین این دو معنا یک رابطه نزدیکى وجود دارد چون حوادث و بلاها و مصائب در بسیارى از موارد وسیله آزمایش و امتحان است.

معناى سومى هم براى فتنه ذکر شده که فریب خورده است و مى شود با دو معناى قبل ارتباط داد که گاهى بلاها و حوادث باعث فریب انسان مى شود، لذا مى شود براى فتنه یک مشترک معنوى ذکر کرد.

عتاب به معناى سرزنش کردن است.

براى جمله امام(علیه السلام) دو احتمال و معنا ذکر شده است:

1. این معنا را ابن أبى الحدید در شرح خود بر نهج البلاغه بیان مى کند: یعنى اگر کسى یک حادثه اى براى او اتّفاق افتاد خیلى به آن اهمیّت ندهد و اعتنا نکند. شأن نزول هم براى این جمله امام(علیه السلام) ذکر شده که به هنگام حرکت امام(علیه السلام) براى سرکوب شورشیان بصره، سعد بن وقّاص، و محمد بن مسلمه، و اسامة بن زید و عبدالله بن عمر آماده حرکت نشدند، امام از آنها پرسید چرا آماده جهاد نمى شوید؟ گفتند از اینکه مسلمانى را بکشیم ناراحتیم. امام فرمود: بر بیعت من وفادارید؟ گفتند: آرى، امام فرمود: به خانه هایتان بروید. آن گاه حضرت حکمت 15 را زمزمه کرد چون بعضى آمدند به حضرت گفتند: فلانى نیامده، حضرت این جمله را فرمود یعنى رهایشان کنید و اهمیّت ندهید.

2. معناى دوّمى که براى این حدیث ذکر شده این است که: هر کس دچار بلا و مشکلى شده را نباید سرزنش کرد و هر منحرف را نمى توان سرزنش کرد، بلکه در خیلى از موارد باید هدایتش کرد، چون غیر از معصوم(علیه السلام) همه جائزالخطا هستند و نباید یک لغزش را به رخ او کشید و آبرویش را برد. چرا که مؤمن احترامش از کعبه بیشتر است:«الْمؤمِنُ أَعْظَمُ حُرْمَةً مِنَ الْکَعْبَةِ» .(3)

در حدیثى آمده که کسى که مؤمنى را ملامت کند نمى میرد مگر اینکه خودش دچار همان بلا شود.

امیدواریم خداوند ما را از لغزش ها حفظ فرماید.

پی نوشت ها :

1. نهج البلاغه، حکمت 15.

2. سوره تغابن، آیه 15.

3. خصال، ج 1، ص 27.

فرآوری :  محمدی

بخش نهج البلاغه تبیان

منبع :کتاب گفتار معصومین ج2،آیت الله مکارم شیرازی