نکاتـی پیرامــون جیـوه در ماهی

ماهی جزء مهمی از یک رژیم غذایی سالم است که حاوی پروتئین‌های با کیفیت بالا و سایر مواد مغذی ضروری بدن می‌باشد. همچنین مقدار کمی اسیدهای چرب اشباع و در عوض میزان مناسبی اسیدهای چرب امگا 3 دارد؛ به همین دلیل ماهی یک عامل پیشگیری‌کننده از بیماری‌های قلبی - عروقی است.

یک رژیم غذایی متعادل و متنوع که حاوی انواع متفاوتی از ماهی‌ها باشد، می‌تواند سلامتی قلب و رشد و تکامل مناسب کودکان را تضمین کند. بنابراین کلیه افراد جامعه، به ویژه زنان و کودکان بایستی ماهی را به خاطر فواید متعدد تغذیه‌ای در رژیم غذایی خود جای دهند.

از طرفی گاهی اوقات مطالبی در رسانه‌ها و جراید در رابطه با وجود جیوه در ماهی‌ها و خطر مسمومیت با مصرف آن می‌خوانیم و می‌شنویم. امروز بر آن شدیم اطلاعاتی هر چند مختصر در این خصوص به خوانندگان دوستدار غذای سلامتی، یعنی «ماهی» ارائه دهیم.

طعم و مزه کوسه ماهی و شمشیر ماهی مخصوصاً هنگامی که کبابی شوند، بی نظیر است؛ اما گزارش‌ها حاکی از آن است که این ماهی‌ها و تعدادی از ماهی‌های بزرگ دیگر که طول عمر بیشتری دارند، ممکن است حاوی متیل جیوه بیشتر از مقادیر حد مجاز 1ppm FDA باشند که همین مسئله باعث دلسردی طرفداران این دسته از ماهی‌ها می‌شود. البته در مورد بی‌خطر بودن مصرف کم و با فاصله (نه بیشتر از یک بار در هفته) این دسته از ماهی‌ها در غالب یک رژیم غذایی متعادل در بین متخصصان اتفاق نظر وجود دارد. ماهی‌هایی که حاوی مقادیر بالایی جیوه هستند، عبارتند از: کوسه ماهی، مارلین، اره‌ماهی، نیزه‌ماهی، ماهی‌های درخشان، ماهی روغنی اروپای شمالی، و ماهی نارنجی دریایی.

تقریباً در تمام ماهی‌ها مقدار بسیار کمی جیوه وجود دارد، با این وجود برای بیشتر افراد جامعه نگرانی در رابطه با مصرف ماهی و دریافت جیوه وجود ندارد.

جیوه در همه جا پراکنده است

جیوه به طور طبیعی در محیط وجود دارد. بر طبق آمار FDA سالانه به طور طبیعی تقریباً 6000 - 2700 تن جیوه از سطح زمین و اقیانوس‌ها به اتمسفر آزاد می‌شود. علاوه بر آن، در نتیجه فعالیت‌های انسان و اساساً ضایعات خانگی و صنعتی و به خصوص سوخت‌های فسیلی مانند ذغال سنگ، در سال حدود 3000 - 2000 تن دیگر به اتمسفر اضافه می‌شود. مقدار بسیار کمی از جیوه در آب حل شده و تحت تأثیر باکتری‌ها تغییر شیمیایی می‌یابد و به متیل جیوه که شکل سمی‌تر جیوه است، تبدیل می‌شود. متیل جیوه معمولاً در مقایسه با انواع دیگر پس از وارد شدن به معده، به آسانی جذب و به آهستگی دفع می‌گردد.

متیل جیوه هنگام عبور آب از آبشش‌های ماهی و تغذیه از ارگانیسم‌های آبزی و پلانکتون‌ها جذب بدن ماهی می‌شود. ماهی‌های بزرگ‌تر که خود از ماهی‌های کوچک‌تر تغذیه می‌کنند، دارای مقادیر بالاتری از متیل جیوه می‌باشند. متیل جیوه در بدن ماهی اتصالات محکمی را با عضلات و سایر بافت‌ها تشکیل می‌دهد. فرایند پخت ماهی تأثیر چندانی در کاهش مقدار متیل جیوه ندارد.

تقریباً تمام ماهی‌ها حاوی مقادیر ناچیزی از متیل جیوه می‌باشند که البته در بعضی گونه‌ها مقدار آن بیشتر است. مقدار جیوه در مناطقی که آلودگی‌های صنعتی جیوه (مانند پساب‌های کارخانه‌های پتروشیمی) وجود دارد، افزایش چشمگیری می‌یابد.

مقدار متیل جیوه برای اکثر ماهی‌ها در حدود کمتر از ppm 05/0-01/0 است. تنها در گونه‌های محدودی از ماهی که مقادیر متیل جیوه به حدود ppm 1 می‌رسد، بنا به توصیه FDA برای مصرف انسان توصیه نمی‌شود.

علاوه بر کوسه ماهی و شمشیرماهی گونه‌های به خصوصی از ماهی تن که برای تهیه استیک استفاده می‌شود، مقادیر بیش ازppm1 متیل جیوه دارند. حداکثر مقدار مجاز ppm 1 متیل جیوه، طبق توصیه FDA بسیار کمتر از مقداری است که بتواند در انسان ایجاد ناراحتی و بیماری کند.

بهترین شاخص برای ارزیابی مواجهه با متیل جیوه، بررسی غلظت جیوه در مو و خون می‌باشد. در افراد سالم و بدون مواجهه محدوده طبیعی جیوه حدود ppb 8 (parts per billion) یعنی ppm 008/0 در خون و ppm 2 در مو می‌باشد.

کمترین مقدار جیوه در بزرگسالان که باعث بروز علائم ناشی از مسمومیت می‌شود، در مقادیر ppb 2000 یعنی ppm 2 در خون و مو است.

تجمع بیش از اندازه جیوه در بدن در سیستم عصبی اختلال ایجاد می‌کند و نهایتاً منجر به بی‌حسی و خارش انگشتان دست، پا و لب‌ها می‌شود. همچنین، گسترش بیش از اندازه آن سبب می‌شود تا کودکان دیرتر از موعد مقرر شروع به صحبت کردن و راه رفتن کنند. از دیگر عوارض آن می‌توان به دردهای مفصلی و ماهیچه‌ای و بالا رفتن ریسک حملات قلبی اشاره کرد.

در طول دوران جنینی، انسان به علت رشد سریع سیستم عصبی در برابر اثرات سمی مقادیر بالای متیل جیوه آسیب‌پذیرتر است. متیل جیوه به راحتی از جفت عبور می‌کند و غلظت جیوه در گلبول‌های قرمز خون جنین 30 درصد بیشتر از مقدار خون مادر است. متیل جیوه تأثیرات مخربی در رشد جنین دارد که 5 تا 10 برابر بیشتر از تأثیراتی است که بر انسان بالغ دارد.

پژوهشگران دانشگاه هاروارد توصیه می‌کنند که زنان باردار یا زنانی که قصد باردار شدن دارند و نیز مادران شیرده باید از مصرف گورماهی، کوسه ماهی و شمشیرماهی خودداری کنند تا میزان دریافت جیوه به حداقل برسد اما باید در هفته حدود 360 گرم از سایر انواع ماهی مصرف شود. هر چند مصرف یک یا دو وعده ماهی در هفته کمک بسیار زیادی به حفظ سلامت انسان‌ها می‌کند، اما باید از انواع ماهی‌هایی که حاوی مقادیر زیادی جیوه هستند خودداری شود. در مورد مصرف ماهی‌های متداول مانند ماهی آزاد و میگو که مقدار متیل جیوه کمتر از ppm 2/0 می‌باشد، نگرانی وجود ندارد.

اگر جزء آن دسته از افرادی هستید که خودتان به ماهیگیری علاقه دارید، سعی کنید حتی‌الامکان در آب‌های آلوده ماهیگیری نکنید. گونه‌هایی از ماهی که به سبب غریزه از کف نهرها تغذیه می‌کنند - مانند گربه ماهی - آلاینده‌های بیشتری را وارد شکم خود می‌کنند.

کلام آخر

ارائه اطلاعات در این زمینه نبایستی موجب دوری مردم از این ماده غذایی ارزشمند شود، بلکه هدف آگاهی مردم در زمینه انتخاب صحیح انواع ماهی و مصرف درست است. به طور کلی در تمامی موجودات زنده آلودگی‌ها از طرق مختلف نفوذ و تجمع پیدا می‌کند. این موضوع مختص آبزیان و حتی حیوانات نیست و در مورد گیاهان هم صدق می‌کند.

بررسی‌های علمی نشان می‌دهد میزان فلزات سنگین در بافت موجوداتی که در نواحی اطراف صنایع خاصی نظیر کارخانجات تولید باطری و یا کاغذسازی‌ها حضور دارند، بیشتر است. از یک سو مسئله قرار گرفتن آبزیان در معرض مواد مطرح است و از سوی دیگر حد و میزان مجاز این مواد. با توجه به موارد مذکور و بررسی‌های انجام شده در حال حاضر خطر وجود فلزات سنگین، آبزیان کشور ما را تهدید نمی‌کند و یا حداقل در بررسی‌های انجام شده تاکنون این موضوع به اثبات نرسیده است. ولی در همین جا از مسوولان زحمتکش سازمان شیلات خواستاریم تا بررسی‌های بیشتری در این زمینه انجام دهند و در صورت وجود آب‌های آلوده به متیل جیوه، آن مناطق را به اطلاع هم‌وطنان برسانند تا ماهیگیری و صید در آن صورت نگیرد.

بخش تغذیه و آشپزی تبیان

منبع: دنیای تغذیه - سارا نجاتی نمین زیر نظر دکتر سعید حسینی

مطالب مرتبط:

چه ماهی هایی جیوه دارند؟

اشپل ماهی بخوریم یا نه؟

فواید و مضرات ماهی تن

ماهی های چرب بهترند

فواید غذاهای دریایی بیش از خطرات آنها

اگر ماهی نمی‌ خورید لااقل گردو بخورید