چه کنیم دیندار بماند؟

تربیت دینی کودکان چه لزومی دارد؟ (2)

راه کارهای تثبیت آموزه های دینی

برخی والدین شکایت می کنند که تا فرزندانشان ، کودک هستند ، به مسائل دینی توجه دارند ؛ اما وقتی سنشان بالاتر می رود ، آموزه های دینی و عمل به آن ها در ایشان کمرنگ می شود.

برای تثبیت آموزه های دینی در کودکان باید به این مسائل توجه شود:

تداوم والدین

تداوم والدین در مسائل دینی و عبادت ها ( نماز به موقع ، نماز با کیفیت، روزه ، توجه به حلال و حرام ، نگاه ، سخن و ...) عامل موثری در تثبیت آموزه های دینی در کودک است .

بی توجهی مادر به نماز در ایام عذر شرعی و یا بی توجهی پدر و مادر به روزه هنگام مسافرت ، مانعی در راه تثبیت آموزه ها است ؛ زیرا کودک قدرت تجزیه و تحلیل این گونه مسائل را ندارد و ممکن است بر بی توجهی و بی قیدی پدر و مادر حمل کند ؛ و با خودش بگوید :" اینها خودشان نماز نمی خوانند و روزه نمیگیرند ، بعد مدام به ما امر و نهی می کنند ؛ پس من هم دیگر نماز نمی خوانم "

اگر کودک در سنی است که می توان او را توجیه و مساله را برایش تبیین کرد ، اشکالی ندارد ؛ اما در غیر این صورت ، باید به گونه ای عمل شود که در او شک و تردید ایجاد نشود.

تهیه امکانات

امکانات جذاب چون سجاده ای زیبا ، تسبیح ، عطر ، چادر و مقنعه ( برای دختران) ، قبله نما ( برای پسران) و ... و امکان وضوی راحت با آب گرم در زمستان در دستشویی تمیز ، با نور کافی و بدون وسایل اضافی ، عامل موثری در تثبیت آموزه های دینی است .

قرار گرفتن دختر کوچک برای نماز کنار مادر ( گر چه به شکل تقلید )، بیدار کردن کودک در سحرهای ماه مبارک رمضان ( گر چه روزه نگیرد یا ساعاتی از روز را روزه بگیرد ) ، کمک به ناتوانان و نابینایان در عبور از خیابان با مشارکت فرزند ، اعطای صدقات و کمک های مالی به نیازمندان با دست کودکان و ... نمونه هایی از راه های تمرین ارزش های دینی است .

حضور در محافل مذهبی

حضور در محافل مذهبی در ماه مبارک رمضان ، ایام محرم و صفر، دعای کمیل ، دعای ندبه و ... سبب تثبیت آموزه های دینی می شود .

ارتباط با خانواده های مذهبی

امام علی (ع) خطاب به مالک اشتر می فرماید :

ای مالک ! با خانواده های خوب ، شریف، با سابقه های درخشان ، جنگ آوران و بخشندگان رابطه داشته باش .( نهج البلاغه ، نامه 53)

ارتباط با خانواده های خوب و متدین ، سبب تاثیر پذیری کودک از همسالان می شود .

الگو دهی مناسب

الگوهای خوب و با دیانت ، می تواند سبب تثبیت آموزه های دینی در کودکان شود ؛ پس والدین باید از همان دوران کودکی ، زمینه های مناسبی را برای پذیرش الگوهای خوب فراهم سازند .

برخورد دوگانه ی والدین با الگوها ( اظهار ارادت به الگوهای غربی، مانند هنر پیشگان اکشن و بی توجهی به شخصیت های علمی و فرهنگی و الگوهای معنوی ) باعث می شود که کودک احساس کند، الگوهای مناسب ، آنان هستند و در آینده هم سراغ ایشان برود.

تشویق و تحسین

تشویق معجزه می کند . اگر فرزند شما ، در مسیر عبادت و اعمال مذهبی حرکتی کرد ، او را تحسین کنید ؛ البته بایید توجه داشته باشید که تشویق در مسائل عبادی ، حالت مزد و پاداش به خود نگیرد ؛ پس بهتر است ، تشویق های شما اعم از مادی و معنوی ( بوسیدن ، نوازش، توجه، نگاه محبت آمیز و ...) باشد و تشویق های مادی ، به صورت نامنظم صورت پذیرد .

تشویق منظم مادی برای عبادت کودکان ، سبب تاجرانه شدن عبادت آنان می شود ؛ در حالی که مطلوب ، عبادت آزادگان است.

" تداعی – معانی " ، یعنی همراه شدن آموزش با یک خاطره که این خاطره می تواند خوشایند یا ناخوشایند باشد . پدری ممکن است هنگام آموزش نماز ، آن را با تنبیه بدنی یا داد و فریاد همراه کند.در این صورت ، هر گاه نوجوان ، تنبیه بدنی شود یا داد و فریاد بشنود ، نماز در ذهنش تداعی خواهد شد و هرگاه کسی از نماز بگوید ، تنبیه بدنی را به یاد خواهد آورد ؛ بدین سبب خواهد کوشید هرگز به نماز نیندیشد .

پدری دیگر ، هنگام هدیه دادن یا خاطره ی خوش دیگر ، فرزندش را به نماز می خواند . از این پس ، هرگاه نوجوان به نماز بیندیشد ، خاطره های خوش او تداعی می شود و هرگاه خاطره های خوشی برایش پیش آید ، نماز را به یاد می آورد؛ پس ناخودآگاه ، از شنیدن واژه نماز لذت می برد و به سوی نماز کشیده خواهد شد .

توصیه می شود آموزش ارزش های دینی را به خاطره های خوش همراه کنید . معلمان محترم مدارس نیز به خوبی می توانند از شیوه تداعی – معانی استفاده کنند . زمانی که در حضور تعداد بسیاری دانش آموز ، به دانش آموزی درسخوان جایزه می دهند ، بهترین موقعیت ، برای القای درگوشی ارزش ها است ؛ زیرااو بهترین موقعیت و شیرین ترین خاطره را سپری می کند ، و هیچ گونه مقاومتی نخواهد داشت . اردوهای دانش آموزی نیز ، بهترین موقعیت است ؛ البته بدان شرط که در القای مطالب دینی زیاده روی نشود .

روش القای غیر مستقیم در تربیت دینی

القای ارزش های دینی ، تا حدود 6 سالگی ، به طور مستقیم ، امکان پذیر است ؛ زیرا کودکان تا این سن ، مقاومت روانی فراوانی در مقابل آموزه های دینی ندارند ؛ اما از این سن به بعد ، با توجه به افزایش مقاومت روانی آنان، باید از شیوه های القای غیر مستقیم استفاده کرد .

راهکارهای القای غیر مستقیم عبارتند از :

داستان

ارزش های دینی را می توان در قالب داستان ( برای کودکان ، قصه گویی یا قصه خوانی ، و برای نوجوانان ، هدیه کتاب های داستان ) ارائه کرد . این درسی است که قرآن به ما می دهد . خدای متعال در قرآن کریم با داستان حضرت موسی و مرد صالح ، درس تواضع و بردباری در برابر معلم ؛ با داستان اصحاب لوط ، درس عفت و پاکدامنی ؛ با داستان آدم و حوا ، آموزش دوری از شیطان ، و با قصه حضرت مریم (ع) آموزه پاکدامنی و توکل به خدا را به ما ارائه می کند .

شعر

استفاده از شعرهای ساده و دور از صناعات پیچیده ی ادبی ، می تواند راهکاری برای القای ارزش های دینی باشد . برای کودکان خردسال ، می توانید شعربخوانید تا حفظ شود  ، آن را زمزمه کند و ارزش ها به مرور برایش ملکه شود .

والدین ، درس های بسیاری از قبیل اهمیت عبادت ، سپاسگزاری به درگاه الاهی ، ساده زیستن ، توکل به خدا ، کمک به دیگران و ... را می توانند در قالب شعر به کوکان بیاموزند ؛ به طور مثال ، برای دختری که قرار است فردا وارد 9 سالگی شود و ایام عبادتش را آغاز کند ، از چنین شعری استفاده می کنیم :

بوی بهار دارد چادر نماز مادر                               در دست های او هست یک جانماز دیگر

ماه قشنگ امشب مهمان خانه ماست                          یک آسمان ستاره در انتظار فرداست

من می کنم دوباره رخت سفید بر تن                          چون تا طلوع خورشید 9 ساله می شوم من

شاعر در این شعر ، از اصل تداعی – معانی استفاده کرده و چادر نماز مادر را با بهار و ماه قشنگ و آسمان پرستاره همراه کرده است که کودک به طور طبیعی آن ها را دوست دارد .

برای آموزش ساده زیستی، شکر خداوند ، محبت و شادابی ، از شعر دیگری بهره می جوییم :

شش دانه قاشق ، شش دانه بشقاب                           نان ونمکدان ، یک کاسه ی آب

دیگی پر از آش یک شام ساده                             در دورسفره یک خانواده

با مهربانی با هم نشستند                                   در سینه شادی برچهره لبخند

گفتند اول نام خدا را                                       خوردند با هم نان و غذا را

یک سفره خوب یک شام دلخواه                         بعد از غذا هم ،  الحمد لله

مثال دیگر ، درس نماز و تسبیح الاهی:

خورشید زیبا دوباره سرزد                             پرنده ی شب دوباره پر زد

خروس خانه ترانه سر داد                              وقت سحر را به من خبر داد

آمدم بیرون در هوای باز                               وضو گرفتم برای نماز

دیدم نشسته گنجشکی زیبا                              بر روی شاخه ، آرام و تنها

جیک و جیک می کرد در آن صبح زود            گویی که او هم فکر خدا بود

شرح حال بزرگان

برای کودکان ، از زندگی بزرگان و اندیشه وران اسلامی و غیر اسلامی بگویید ؛ تا از زندگی آنان درس بگیرند .

از سید رضی ( قدس سره) بگویید که جلوی قبرستان غیر مسلمانان از اسب پیاده شد و فرمود : در این قبرستان شخصی دفن شده است که معلم غیر مسلمان من بود.

فیلم ، کارتون و نمایشنامه

فیلم و کارتون به جهت جذابیت ، و نمایشنامه به سبب صحنه پردازی ها و نور پردازی های زیبا ، کودکان را جذب می کند و سبب تثبیت آموزه های دینی و اخلاقی می شود ؛ پس ، از این شیوه القای غیر مستقیم نیز استفاده کنید .

روش الگویی در تربیت دینی

روش الگویی ، یعنی : الگوها( پدر ، مادر ، معلم ، مربی و ...) خوب باشند ؛ به مسائل دینی و انسانی اهمیت دهند ؛ عباداتشان را به موقع و با کیفیت انجام دهند ؛ در خدمت به دیگران بشتابند ؛ حقوق دیگران را رعایت کنند ؛ به بزرگسالان احترام بگذارند ؛ از محرمات الاهی بپرهیزند ؛ اهل راز و نیاز با خدا باشند و ...

اگر چنین شود ، خود بهترین آموزش است . والدینی که خود به ارزش ها عمل می کنند ، نیاز چندانی به گفتار و تذکر ندارند ، و اگر عمل نکنند ، گفته هایشان هیچ گونه اثری نخواهد داشت .

خشک ابری که بود ز آب تهی                          ناید از آن صفت آب دهی

اگر خشک ابری بدون باران باشیم ، چگونه می توانیم برسر دیگران بباریم ؟!

یکی از ویژگی های جالب حضرت امام خمینی (قدس سره) رهبر کبیر انقلاب اسلامی ایران ، همین بوده که چندان تذکر نمی داد ؛ بلکه منش و رفتار آن بزرگوار درس آموز بوده است .

یک ضرب المثل عربی می گوید :

اگر پدر پیاز ، و مادر سیر باشد ، چکونه می توان انتظار داشت که فرزند آنان ، رائحه خوشی داشته باشد .

بی توجهی کودکان به آموزش های دینی

چرا برخی کودکان به آموزش های دینی بی توجهی می کنند ؟ در این مجال این پرسش را مورد بررسی قرار می دهیم :

مهم ترین عامل برای بی توجهی کودکان به آموزش های دینی ، عدم زمینه سازی والدین است . همان گونه که نقاشی بدون رنگ زمینه ، و کشاورزی بدون شخم زمین مطلوب نیست ، آموزش دینی نیز بدون زمینه ، بازده ندارد .

برای فراهم ساختن زمینه آموزش ، توجه به نکاتی لازم است

ارتباط کلامی مناسب : باتوجه به این که یکی از راه های آموزش ارزش های دینی ، استفاده از سخن است ، حتما باید از سخنی نرم و بیانی شیوا استفاده شود . صدای بلند ، به ویژه اگر با خشونت همراه شود ، سبب بی توجهی کودکان به آموزش دینی خواهد شد .

وضعیت ظاهری مناسب : ظاهر آراسته ، لباس مناسب ، موی شانه زده ، دندان های تمیز ، بوی خوش و ... ، زمینه ساز آموزش دینی هستند .

خوش خلقی : خوشرویی و نگاه محبت آمیز ، فضای ارتباط را فراهم می سازد و بد اخلاقی و ترشرویی ، زمینه آموزش دینی را از بین می برد .

امام علی (ع) می فرماید : البشاشة حبالة المودة .

خوشرویی ، ریسمان محبت است . ( نهج البلاغه ، کلمات قصار ، 6)

حوصله : برای آموزش ارزش های دینی ، بردباری ضرورت دارد . با توجه به ضعف تمرکز کودکان ، گاهی لازم است آموزه ای بارها تکرار شود که صبر و حوصله والدین را می طلبد . دختر حضرت امام خمینی (قدس سره) می گوید :

کودکی 5 ساله بودم و به حضرت امام در نماز اقتدا کردم . پس از اتمام نماز ، مادرم گفت : دخترم ! به شکل صحیحی اقتدا نکردی . از امام پرسیدم . آن بزرگوار 15 دقیقه برایم توضیح داد.

مطالب مرتبط:

ریشه های تربیت دینی 

پله پله ، تا آسمان

قطره قطره های معرفت

دانه دانه های دین

اهمیت و ضرورت تربیت فرزند در اسلام