پایان نماز به چه کسانی سلام می کنیم؟
پاسخ :
الف: سلام‌های آخر نماز از طرف چه كسی صادر می‌شوند؟
اگر ظاهر امر در نظر گرفته شود، گفته می شود: این سلام‌ها از طرف نمازگزاران بیان می‌شوند امّا در واقع این سلام‌ها از ناحیه خداوند صادر می‌شوند، ولی از زبان نمازگزار بیان می‌شوند. و در حقیقت این نمازگزار ترجمان سخن خداوند است و این توفیق به این عبد و نمازگزار داده شده است كه سخن خداوند را به مخاطبین برسانند. امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ در جواب این سؤال كه معنای السلام علیكم امام چیست؟ می‌فرماید: امام مترجم سخن خداوند است و به اهل جماعت می‌گوید شما از عذاب روز آخرت در امان هستید.[1]
صدوق در مقنع فرمود: سپس سلام بده و بگو:«اللهم انت السلام و منك السلام و لك السلام و الیك یعود السلام» [2] خداوندا تو سلامی و سلام از ناحیه تو است و سلام بر توست و سلام بر تو برمی‌گردد.
هم‌چنین در روایات دارد كه این سلام‌ها تحت دو عنوان هستند.[3] پس بنابراین، این سلام‌ها از ناحیه خداوند و فرشتگان موكل هستند كه از زبان آن نمازگزار صادر می‌شوند.
ب: در آخر نماز به چه كسانی سلام می‌دهیم؟
به طور معمول در آخر نماز، نمازگزار سه سلام می‌دهد، سلام اول مورد خطابش روشن است كه رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ می‌باشد اگر چه در بعضی از روایات اهل‌بیت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ هم ذكر شده‌اند كه باید به آنها سلام كرد.[4] امّا جمله دوم عبارت است: السلام علینا و علی عباد الله الصالحین، در این جمله نمازگزار به وسیله كلمه علینا هم به خود و هم به دیگر نمازگزاران سلام می‌كند و با كلمه «عباد الله الصالحین» به همه بندگان شایستة خدا سلام می‌كند. صالحین چه كسانی هستند؟ قرآن گروه‌های مختلفی را جزء صالحین قرار داده از جمله:
1. انبیاء: خداوند انبیاء را جزء صالحین دانسته و فرموده: «و زكریا و یحیی و عیسی و الیاس كل من الصالحین؛[5] زكریا و یحیی و عیسی و الیاس جز صالحان هستند.» و در آیات دیگر نسبت به انبیاء دیگر آنها را جز صالحین شمرده است.
2. مؤمنین: خداوند كسانی را كه به خدا و روز قیامت ایمان دارند و امر به معروف و نهی از منكر می‌كنند و در كارهای خیر سرعت می‌گیرند جزء صالحان می‌داند، «یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الآخِرِ وَ یأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ یسارِعُونَ فِی الْخَیراتِ وَ أُولئِكَ مِنَ الصَّالِحِینَ»[6] «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحِینَ»[7] و كسانی كه ایمان آورده و كارهای شایسته انجام دادند آنها را در زمرة صالحان وارد خواهیم كرد»
3. جنیان مؤمن: از آنجا كه جنیان دو گروهند، گروهی كه ایمان دارند و گروهی كه ایمان ندارند لذا بعضی از جنیان صالح و بعضی غیر صالحند. «وَ أَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ وَ مِنَّا دُونَ ذلِكَ»[8]
«و این‌كه در میان ما افرادی صالح و افرادی غیر صالحند».
پس بنابراین كلمه «عباد الله الصالحین» شامل تمام بندگان شایسته خدا می‌شود چون این كلمه، به صورت جمع آمده كه «ال» هم روی آن آمده كه دلالت بر جمیع می‌كند، یعنی هر كس كه صالح باشد چه انبیاء باشند و چه مؤمنین انسی و چه مؤمنین جنی، نمازگزار بر همه آنها سلام می‌دهد.
جملة سوم: «السّلام علیكم و رحمة الله بركاته». در این جمله مخاطب مبهم است امّا در روایات مصادیقی از این مخاطب را بیان فرموده‌اند از جمله گفته شده: این سلام‌ها خطاب به ملائكه موكل انسان هستند. در بعضی از روایات گفته شده كه این سلام خطاب به تمام ملائكه و فرشتگان است و در بعضی آمده كه این سلام‌ها به انبیاء الهی است.[9] و شاید هم بتوان گفت: بعد از آن كه نمازگزار در سلام اول به خصوص رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ (و اهل‌بیت) سلام كرد و در سلام دوم به تمام نمازگزاران و تمام بندگان شایسته اعم از انبیاء و مؤمنین انسی و جنّی و ملائكه سلام كرد در سلام سوم به صورت جمعی به همه آنها سلام می‌دهد و همه را مورد مخاطب خود قرار می‌دهد.
تشریع سلام سوم در معراج به رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ : پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ در مورد نماز خود در معراج می‌فرماید: چون به خود و اهل‌بیت خود صلوات فرستادم استقامت نمودم، دیدم فرشتگان و انبیاء و مرسلین پشت سر من صف كشیده‌اند خطاب به من رسید، ای محمّد: بر ایشان سلام كن، پس گفتم: السلام علیكم و رحمة الله و بركاته. پس وحی رسید سلام و تحیت منم، و تو و ذریه‌ات رحمت و بركات هستید.[10]
ج: فلسفه سلام‌های آخر نماز چیست؟
در مورد فلسفه ی سلام‌های آخر نماز، در روایات اشاراتی وجود دارد؛ از جمله:
امام رضا ـ علیه السّلام ـ در بیان فلسفه این كه چرا سلام تحلیل نماز است؟ در جواب كسی كه از ایشان پرسید: چرا خداوند سلام را تحلیل نماز قرار داده و چرا به جای آن، تكبیر و تسبیح یا چیز دیگری قرار نداد؟ فرمود: چون وقتی نمازگزار خواست شروع به نماز كند، كلام مخلوقین را بر خود حرام كرد و توجّه به خدا و خالق كرد؛ امّا تحلیل نماز به كلام مخلوقین است و انتقال به طرف مخلوقین است و اولین چیزی كه انسان‌ها می‌گویند سلام است.[11] و به این سر و معنا هم عرفاء اشاره كرده‌اند؛ از جمله امام خمینی (ره) می‌فرماید: چون نمازگزار از مقام سجود كه سرّ سجود فناء است به خود آمد و حالت هوشیاری به او دست داد و از حال غیبت خلق به حال حضور، رجوع كرد، به موجودات سلام می‌دهد، سلام كسی كه از سفر و غیبت برگشته است، پس از این رجوع، اول به نبی اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ سلام می‌دهد و بعد از آن، به اعیان دیگر موجودات و جمیع ملائكه خدا و انبیاء و مرسلین كه در این سفر همراه او بودند سلام می‌كند و سلامت آنها را از خدا تقاضا می‌كند،... بعد می‌فرماید: كسی كه در نماز غایب از خلق نبوده و مسافر الی الله نبوده برای او سلام حقیقت ندارد و جز لقلقة لسان چیزی نبوده... و اگر در نماز كه حقیقت معراج است عروجی حاصل نشد و از بیت نفس خارج نشده سلام برای او نیست.
پی نوشت ها :
[1] . وسائل، ابواب تسلیم، ج 4، باب 4.
[2] . مستدرك الوسائل، ابواب تسلیم، ج 3، باب 2.
[3] . وسائل، ابواب تسلیم، ج 11، باب 1.
[4] . من لایحضره، قم، منشورات جامعه مدرسین، چاپ دوم، ج 1، ص 319.
[5] . انعام/ 85.
[6] . آل‌عمران/ 114.
[7] . عنكبوت/ 9.
[8] . جن/ 11.
[9] . مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403، ج 82، ص 306.
[10] . ر.ك: مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحب قرانی، قم، انتشارات دارالتفسیر، چاپ اول، 1374، ج 4، ص 127؛ و موسوی خمینی، روح الله، سر الصلوة، تهران، موسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینی، چاپ دوم، 1372، ص 108.
[11] . مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403، ج 82، ص 306؛ و وسائل، ابواب تسلیم، باب 1، ح 11.
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
منبع : اندیشه قم
