سرمایه اجتماعی مفهومی سیاسی یا اقتصادی؟

سرمایه اجتماعی مفهومی فرا رشته ای است که اخیراً مورد توجه بسیاری از رشته های علوم انسانی قرار گرفته است . این مفهوم در واقع پل ارتباطی مهمی بین اقتصاد ، جامعه شناسی و علوم سیاسی است که با نگرشی جدید تر به بررسی ارزش های اجتماعی ، به ویژه ارتباطات مردمی برای دستیابی به اهداف مشترک در سطح کلان می پردازد، در این مقاله با بررسی دقیق تر سرمایه اجتماعی ، به بررسی ارتباط بین سرمایه اجتماعی و سرمایه اقتصادی می پردازیم .

سرمایه : سرمایه یکی از اجزای تابع تولید است که پایه ای ترین ابزار تئوری اقتصادی برای تبیین منشاء ثروت است . چه در شکل کلاسیک تابع تولید ( محصول تابعی از سرمایه ، نیروی کار و زمین ) و چه در شکل اصلاح شده آن ، سرمایه آنچه را شامل می شود که در فرآیند تولید جریان دارد ، از تولید نتیجه می شود و برای تولید بیشتر به کار گرفته می شود . سرمایه آنگونه که در جامعه شناسی ، حقوق و اقتصاد از آن بحث می شود ، دارای چهار ویژگی است:

1 – واحد های سرمایه مالک شخصی دارند و حقوق مالکیت آنها توسط قانون به رسمیت شناخته شده است .

2 - سرمایه زمانی به منزله سرمایه فعال تلقی می شود که امیدی برای بازگشت آن وجود داشته باشد.

3 - به جریان افتادن سرمایه ، عموماً به کاهش یا تضعیف کارکرد آن می انجامد و توانایی بازگشت بالقوه آن معمولاً به این امر نیاز دارد که بخشی از برگشت سرمایه برای بازسازی یا نوسازی ذخیره سرمایه مورد استفاده قرار گیرد .

بانک جهانی بر چهار نوع سرمایه به عنوان چهار جزء تشکیل دهنده ثروت ملل در ارتباط با توسعه پایدار تاکید می کند:

1 - سرمایه طبیعی : یعنی دارایی های محیطی مثل زمین ، آب ، جنگل ، معادن ، گیاهان و جانوران که به بعد محیطی توسعه پایدار مربوط می شود .

2 - سرمایه تولید شده (بشر ساخت) : که معمولاً ماشین آلات ، کارخانه ها ساختمان ها و تجهیزات زیر بنایی مثل خطوط راه آهن و جاده هاست که بر بعد اقتصادی توسعه پایدار دلالت دارد .

3 - سرمایه انسانی : ظرفیت های سازنده افراد که بر مهارت ، آموزش و بهداشت مبتنی است و همراه با سرمایه اجتماعی بعد اجتماعی توسعه پایدار را تشکیل می دهد .

4 - سرمایه اجتماعی : شبکه ها ، انجمن ها و موسساتی که با هنجار های مشترک و روابط متکی بر اعتماد شکل می گیرند و همکاری را تسهیل می کنند .

سرمایه اجتماعی به مثابه نوعی سرمایه

در مورد اینکه سرمایه اجتماعی نوعی از سرمایه است می توان چهار استدلال اساسی را به میان آورد .

اول اینکه سرمایه اجتماعی مانند انواع دیگر سرمایه، منبعی است با امکان سرمایه گذاری برای انتظارات آینده و همراهی بازدهی و نااطمینانی. به عبارت دیگر همیشه نمی توان از سرمایه اجتماعی به عنوان یک دارایی برون زا و غیرقابل کنترل یاد کرد .

دوم اینکه سرمایه اجتماعی مانند گونه های دیگر سرمایه چند منظوره و تبدیل پذیر است . دلیل سوم به جایگزینی یا مکمل بودن سرمایه اجتماعی برای دیگر اشکال سرمایه اشاره دارد . عوامل اقتصادی می توانند گاه کمبود سرمایه اقتصادی یا انسانی خویش را با روابط اجتماعی قوی جبران کنند .

چهارم اینکه سرمایه اجتماعی نیز مانند سرمایه فیزیکی و انسانی ، نیازمند حفاظت و هزینه نگهداری است و باید به طور متناوب بازسازی و تقویت شود . هر چند این سرمایه همچون سرمایه انسانی نرخ استهلاک قابل پیش بینی ندارد . به عبارت دیگر سرمایه اجتماعی مانند دانش و مهارت یا برخی کالا های عمومی با عدم استفاده هم ممکن است دچار استهلاک شود .

به سوی سرمایه اقتصادی

کلمن جامعه شناس معروف آمریکایی است که تاثیرات عمده ای بر مطالعات آموزش و پرورش داشته است . یکی از علایق اصلی او ترکیب جامعه شناسی با جریان های عمده اقتصادی است و به همین دلیل او مفهوم سرمایه اجتماعی را به عنوان پل بین اقتصاد و جامعه شناسی به کار می گیرد . از نظر کلمن ، سرمایه اجتماعی نمایانگر منبعی است از انتظارات دو طرفه و بنابراین با شبکه های گسترده تر ارتباطات ، اعتماد و ارزش های مشترک ، بالاتر از افراد قرار می گیرد . کلمن از سرمایه اجتماعی برای تبیین تفاوت ها در زندگی افراد استفاده کرد .

برای کلمن سرمایه اجتماعی ملموس است و در ساختار روابط میان کنشگران افزایش می یابد . او سرمایه اجتماعی را نوعی کالای عمومی می دانست که گرچه به دست کسانی که آن را تشخیص می دهند ایجاد می شود ولی منافع آن شامل تمام اجزای ساختار می شود . بنابراین سرمایه اجتماعی سبب می شود تا همکاری بین افراد ایجاد شود که در غیر این صورت دنبال منافع فردی خود می بودند .

بوردیو جامعه شناس فرانسوی علاقمند به مساله دوام طبقه اجتماعی و دیگر انواع تعدی در مساله بی عدالتی بود . او برجسته ترین چیزی که از اقتصاد سیاسی بیرون می کشد همان چیزی است که او سرمایه فرهنگی می نامد . به نظر او سرمایه فرهنگی در درون یک فضای اجتماعی پخش شده است و سپس به وسیله میراث ، انتقال یافته و بالاخره به صورت فرهنگ سرمایه گذاری می شود .

سرمایه اجتماعی برای بوردیو موقعیت ها و روابط در گروه ها و شبکه های اجتماعی است که دسترسی به فرصت ها ، اطلاعات ، منابع مادی و موقعیت اجتماعی را برای افراد افزایش می دهد . به نظر بوردیو تطابقی میان جایگاه اجتماعی و سلیقه ها و رفتارها وجود دارد مثلاً اینکه فضای طبقه اجتماعی برتر ، چه نوع ورزش ها ، نوشیدنی ها ، گرایش های سیاسی و غیره ترجیح می دهند .

فوکویاما معتقد است سرمایه اجتماعی متعلق به گروه هاست نه افراد و هنجار هایی که شالوده سرمایه اجتماعی را تشکیل می دهند در صورتی معنی دارد که بیش از یک نفر در آن سهیم باشد . گروهی که حاوی سرمایه اجتماعی اند ممکن است به کوچکی دو دوست باشند که با یکدیگر تبادل اطلاعات می کنند یا در پروژه ای مشترکاً همکاری می کنند یا ممکن است در مقیاس بزرگ تری تمامی یک ملت باشد . فوکویاما برخی از کشور ها را که از نظر فرهنگی یکسان هستند بر اساس سرمایه اجتماعی مقایسه می کند و هدف او این است که به این سوال پاسخ دهد: چرا برخی کشور ها موفقیت اقتصادی بیشتری نسبت به سایر کشور ها دارند .

او ادعا می کند در این کشور ها سطوح بالای قابلیت اجتماعی ( سرمایه اجتماعی ) صداقت و اعتماد افراد را به انجام کار های مشارکتی و تعاونی مشتاق می سازد و زمینه را برای رشد و ترقی فراهم می کند مثلاً در جامعه ژاپن سطوح بالای سرمایه اجتماعی سبب گسترش و توسعه این کشور شده است در حالی که در جامعه چین پیوند های موجود مانع شکل گیری سرمایه اجتماعی شده و فرصت های نوآوری را محدود ساخته است . فوکویاما معتقد است جوامع مدرن به جای اینکه درصدد باشند که اخلاق اعضایشان را بهبود بخشند در جست وجوی تاسیس نهاد هایی چون حکومت متکی بر قانون اساسی و مبادله مبتنی بر بازار آزاد هستند تا رفتار های اعضای خود را نظام مند کنند .

نتیجه اینکه مفهوم سرمایه اجتماعی را می توان به عنوان پل بین اقتصاد و جامعه شناسی دانست . در عین حال وجود سرمایه اجتماعی شرط لازم و نه کافی برای نتیجه بخشی سرمایه ها و سیاست های اقتصادی است و زمینه را برای رشد و توسعه اقتصادی فراهم می کند

منبع : آفتاب