روزنامه‌نگاری‌های جدید برای دنیای جدید

تاریخ تحولات دنیای روزنامه‏نگاری با تاریخ پیشرفت‏های دنیای فناوری‏های ارتباطی پیوند خورده است. از اختراع چاپ گرفته تا تلگراف و پس از آن رادیو و تلویزیون و اینترنت هرکدام فصل جدیدی در دنیای روزنامه‏نگاری گشوده‏اند. اختراع هرکدام از این فناوری‏های جدید آنچنان دنیای روزنامه‏نگاری را متحول کرده که در نتیجه می‏توان بهترین شیوه مطالعه تاریخ روزنامه‏نگاری را بر مبنای تغییرات تکنولوژیکی قرار داد. با اختراع چاپ بود که مطبوعات از برگه‏های دست‏نویس فراتر رفته و در تیراژ بالایی قابل تولید و توزیع شدند. اختراع تلگراف نیز امکان خبررسانی سریع بدون نیاز به حضور فیزیکی خبررسان را به‏طور سامان‏یافته فراهم کرد و شکل جدیدی از روزنامه‌نگاری پدید آمد. تولد رادیو علاوه بر آنکه امکان خبررسانی صوتی را پدیدآورد با اوج‏گیری فعالیت نشریات جنجالی همراه بود و در گسترش اخبار جنجالی تاثیرگذار شد. تلویزیون نیز با شکل‏دهی به روزنامه‏نگاری تصویری، اخبار و اطلاعات را علاوه بر متن به‏صورت برنامه‏های تلویزیونی نیز قابل ارائه کرد و گستره مخاطبان را افزایش داد.

فراتر از همه‏ی این پیشرفت‏ها و اختراعات تکنولوژیکی، در دهه‏های پایانی قرن بیستم میلادی و دهه‏ی ابتدایی هزاره جدید، فناوری‏های اطلاعاتی و ارتباطی (ICTs) همه‏ی عرصه‏های زندگی بشری از جمله روزنامه‏نگاری را متحول کرده‏اند. ابزارهای شبکه‏ای، سخت‏افزاری و نرم‏افزاری گوناگونی که در چند دهه‏ی اخیر اختراع شده‏اند و هر روز نسخه‏ها و مدل‏های جدید و پیشرفته‏تری از آنها عرضه می‏شود، انقلابی در دنیای روزنامه‏نگاری ایجاد کرده‏اند.

این فناوری‏های اطلاعاتی و ارتباطی گونه‏های جدیدی از روزنامه‏نگاری ایجاد کرده‏اند که گاه اهداف، فرآیندها و پیامدهای آن متفاوت با شکل‏های روزنامه‏نگاری سنتی است. این شکل‏های جدید روزنامه‏نگاری، از جانب روزنامه‏نگاران و پژوهشگران روزنامه‏نگاری و رسانه با عناوین و اصطلاحات متفاوتی نامید می‏شوند. گاهی برای یک پدیده در دنیای روزنامه‏نگاری از چندین اصطلاح استفاده می‏شود و گاه اصطلاحات متفاوت نشان‏دهنده‏ی تاکید بر جنبه‏های متفاوتی از پیشرفت‏های تکنولوژیکی است.

در ادامه گونه‏های جدید روزنامه‏نگاری که در نتیجه‏ی پیشرفت فناوری‏های اطلاعاتی و ارتباطی ایجاد شده‏اند به‏اختصار معرفی می‏شوند تا تفاوت‏ها و شباهت‏های آنها مشخص شود. عناوینی از قبیل روزنامه‏نگاری دیجیتال، روزنامه‏نگاری آنلاین و روزنامه‏نگاری سایبر در سال‌های اخیر در مقالات و کتاب‌های فارسی زبان معرفی شده‌اند و در اینجا به شکل‌های جدیدتری از روزنامه‌نگاری پرداخته می‌شوند.

روزنامه‌نگاری شهروندی

(Citizen journalism)

روزنامه‌نگاری شهروندی از جمله مفاهیم پرکاربرد در مباحث رسانه‌ای در سال‌های اخیر است. این نوع روزنامه‌نگاری با گسترش رسانه‌های شهروندی یا رسانه‌های اجتماعی گسترش پیدا کرده است. روزنامه‌نگاری شهروندی، فعالیت‌های ژورنالیستی شهروندان آماتور است که آموزشی در این زمینه ندیده‌اند. شهروندان مطالبی را در وبلاگ‌ها، میکروبلاگ‌ها و شبکه‌های اجتماعی می‌نویسند و عکس‌ها و ویدئوهایی که با دروبین‌های دیجیتال همراه‌شان گرفته‌اند را در وب‌سایت‌های به‌اشتراک‌گذاری محتوا قرار می‌دهند؛ از این‌طریق است که آنها در فرآیند روزنامه‌نگاری شهروندی مشارکت می‌کنند.

روزنامه‌نگاری شهروندی فی‌نفسه پدیده‌ی جدیدی نیست و شهروندان در گذشته از طریق برخی شکل‌های سنتی رسانه‌ها در قالب روزنامه‌نگاری جایگزین (Alternative Journalism) نیز در فرآیند روزنامه‌نگاری مشارکت می‌کردند. اما در عصر جدید این نوع روزنامه‌نگاری با فناوری‌ اطلاعات پیوند خورده و با فراگیر شدن ابزارهای دیجیتال، گسترش پیدا کرده است. برای روزنامه‌نگاری شهروندی 11 سطح معرفی شده که انواع مختلف مشارکت مخاطبان در فرآیند روزنامه‌نگاری را نشان می‌دهد (آتینگ، 2005).

اصطلاح روزنامه‏نگاری شبکه‏ای به‌عنوان جایگزین یا مکملی برای روزنامه‌نگاری شهروندی مطرح شده است. جف جارویس (2006) آنرا توصیف مناسبی برای مشارکت شهروندان در فرآیند روزنامه‌نگاری و جایگزینی برای روزنامه‌نگاری شهروندی می‌داند. اگر در روزنامه‌نگاری شهروندی تاکید بر فعالیت ژورنالیستی شهروندان آماتور است، در روزنامه‌نگاری شبکه‌ای به همکاری روزنامه‌نگاران حرفه‌ای و آماتور توجه می‌شود. از نگاه جارویس در این نوع روزنامه‌نگاری دو گروه حرفه‌ای و آماتور در کنار هم هستند، سوالات، دیدگاه‌ها، یافته‌ها و سایر مطالب‌شان را با هم به‌اشتراک می‌گذارند و به محتواهای تولیدی هم لینک می‌دهند. این مفهوم از جهاتی به روزنامه‌نگاری متن‌باز نیز نزدیک است.

کوهن ( 2007-بی) برخلاف نظر جارویس روزنامه‌نگاری شبکه‌ای را جایگزین روزنامه‌نگاری شهروندی نمی‌داند بلکه آنرا یک نوع از روزنامه‌نگاری شهروندی معرفی می‏کند. از نظر او روزنامه‌نگاری شهروندی مفهومی است که انواع متعددی از روزنامه‌نگاری جدید را دربرمی‌گیرد. از نگاه او روزنامه‌نگاری شبکه‌ای هنگامی تحقق می‌یابد که گروهی از افراد از طریق اینترنت در مورد موضوع واحدی به فعالیت ژورنالیستی مشغول هستند. این نوع روزنامه‌نگاری به‌جای اتکا بر نظرات یک گزارش‌گر بر «خردِ جمعی» متکی است. روزنامه‌نگاری شبکه‌ای جایی است که روزنامه‌نگاران حرفه‌ای، شهروند-روزنامه‌نگارها، وبلاگ‌نویسان، اکتیویست‌ها و سایر فعالان اجتماعی و رسانه‌ای در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند (روزن، 2006). برخی این شکل روزنامه‌نگاری را استراتژی مناسبی برای بقای روزنامه‌نگاری و حفظ آزادی آن در آینده دانسته‌اند (بکت، 2008).

روزنامه‌نگاری متن‌باز

(Open Source journalism)

نرم‌افزارهای متن‌باز در قالب جنبش متن‌باز (Open Source Movement) چند دهه‌ای است که دنیای کامپیوتر را دگرگون کرده‌اند. در این‌ نرم‌افزارها به‌غیر از سازنده‌، سایر برنامه‌نویسان کامپیوتری نیز می‌توانند کد منبع آنها را مشاهده کنند و در صورت تمایل اشکالات آن‏را برطرف کنند، چیزی به آن بیفزایند و آن نرم‌افزار را توسعه دهند. در دنیای رسانه‌ها، روزنامه‌نگاری متن‌باز که از سال 1999 مطرح شد، از چنین الگویی پیروی می‌کند (لئونارد، 1999). روزنامه‌نگاری متن‌باز بر این ایده استوار است که خوانندگان بیشتر از نویسنده می‌دانند (روزن، 2004).

در روزنامه‌نگاری سنتیِ جریان اصلی، با مقالات و مطالب بسته شده و دارای کپی‌رایت مواجه هستیم. این در حالی است که درباره‏ی روزنامه‌نگاری متن‌باز که در دل دنیای جنبش متن‌باز تعریف شده از کپی‌لفت سخن گفته می‌شود. خوانندگان که همان کاربران اینترنتی هستند می‌توانند به تکمیل مقاله یا گزارش اصلی کمک کنند. این مفهوم در سال‏های اخیر گسترش پیدا کرده و به وب‏سایت‏های مشارکتی و نیمه‏مشارکتی که محتوای‏شان با کمک کاربران تهیه و تکمیل می‎شود نیز اطلاق می‏شود. از آن روی که خوانندگان در نقش نویسندگان ظاهر می‏شوند این نوع روزنامه‏نگاری به روزنامه‏نگاری شهروندی نزدیک است.

ویکی‌ها نوعی از رسانه‌های اجتماعی محسوب می‌شوند. در این وب‌سایت‌ها محتوا به‌وسیله کاربران تولید و ویرایش می‌شود. محتوای ویکی‌ها مطالبی در موضوعات مختلف است و به‌عبارتی در ویکی‌ها کابران با مشارکت هم متن‌هایی را تولید و ویرایش می‌کنند. ویکی‌ها می‌توانند موضوعات و کاربردهای متفاوتی داشته باشند که روزنامه‌نگاری یکی از آنهاست. در روزنامه‌نگاری مبتنی بر ویکی، کاربران با مشارکت هم گزارش‌ها، مقالات و سایر مطالب را تولید می‌کنند. وب‌سایت ویکی‌نیوز (Wikinews) معروف‌ترین وب‌سایتی است که با این مدل فعالیت می‌کند.

روزنامه‌نگاری مبتنی بر ویکی یکی از شکل‌های روزنامه‌نگاری مشارکتی و مبتنی بر همکاری (Collaborative Journalism) است. از سویی آن‏را لایه یازدهم از روزنامه‌نگاری شهروندی هم دانسته‌اند (آتینگ، 2005). این نوع روزنامه‌نگاری دچار همان ضعف‌هایی که به ویکی‌ها نسبت داده می‌شود. از جمله ممکن است در مطالب در حال تدوین از سوی برخی کاربران خرابکاری‌هایی صورت گیرد و یا به‌علت کثرت مشارکت‌کنندگان در تولید مطلب دقت آن پایین بیاید. پنج نوع روزنامه‌نگاری مبتنی بر ویکی معرفی شده است که هر کدام ویژگی‌‌های متفاوتی دارند. (برادشاو، 2007)

مفهوم روزنامه‌نگاری مبتنی بر لینک، به چیدن و به‌اشتراک‌گذاری لینک‌ها از دیگر رسانه‌های آنلاین به منظور پوشش کامل رویداد یا موضوع اشاره دارد. دیدگاهی که در این روزنامه‌نگاری دنبال می‌شود، نقطه مقابل رویکرد روزنامه‏نگاری در رسانه‌های سنتی است، که در آن انتظار می‌رفت نسخه اختصاصی از یک خبر در رسانه ارائه شود (کینس‌من، 2008). اسکات کارپ نخستین بار این مفهوم را مطرح کرده و از نگاه او روزنامه‌نگاری مبتنی بر لینک، به‏معنای لینک دادن به مطالب و گزارش‌های دیگر در وب به منظور ارتقاء و تکمیل کردن منبع اصلی، و یا اضافه کردن متن بیشتر به گزارش اصلی است (کارپ، 2008). با این تعریف این نوع روزنامه‏نگاری پدیده‏ی جدیدی در وب نیست و در یک دهه‏ی اخیر وبلاگ‏نویسان بدین شیوه مطالب‏شان را نوشته و منتشر می‏کرده‏اند. با این وجود برای روزنامه‏نگاران حرفه‏ای که از دنیای چاپی به دنیای مجازی می‏آیند آشنا شدن و به‏کاربردن لینک‏های خبری، پدیده‏ی جدید و قابل توجهی است.

با این نگاه فعالیت روزنامه‏نگاران در وب‏سایت‏های رسمی، شخصی، وبلاگ‏ها و برخی وب‏سایت‏های بوکمارکینگ و به‏اشتراک‏گذاری لینک با این نوع روزنامه‏نگاری قابل تعریف است. به‏عنوان نمونه کارپ (2009) در دستورالعملی نشان می‏دهد که چطور روزنامه‏نگاران می‏توانند با عضویت در سرویس گوگل‏ریدر و ارسال لینک‏های خبری به آن و سپس وارد کردن خروجی آن به سرویس «پابلیش2» (Publish2.com) یک فعالیت جدی در زمینه‏ی روزنامه‌نگاری مبتنی بر لینک انجام دهند.

لینچ (2010) برای انجام دادن صحیح روزنامه‌نگاری مبتنی بر لینک بررسی برخی موارد را لازم می‏داند. از نگاه او باید هر روزنامه‏نگار پیش از لینک دادن به یک مطلب 9 مرحله را تایید کند. این 9 مرحله شامل مواردی درباره‏ی محتوا و مالکیت صفحه و وب‏سایتی است که قصد دارد به آن لینک دهد. اینکه چنین فعالیت خبری را نوع جدیدی از روزنامه‌نگاری بدانیم موافقان (به‌عنوان نمونه: مک‌آدامز، 2008) و مخالفانی (به‌عنوان نمونه: کاتون، 2008) در میان وب‌نویسان دارد. مجموعه مباحث مربوط به روزنامه‌نگاری مبتنی بر لینک، آن‏چنان در دنیای رسانه فراگیر نشده و به‌عنوان یک نوع جدید روزنامه‌نگاری چندان شناخته شده نیست.

این نوع روزنامه‌نگاری در مدیریت اطلاعات به‌معنای سازماندهی اخبار و اطلاعات حول محورهایِ داده‌ مشخص‌شده است. روزنامه‏نگاری مبتنی بر دیتابیس با عنوان روزنامه‌نگاری ساخت‌یافته (Structured Journalism) نیز شناخته می‌شود و به ساختارهای سازمانی برای مدیریت محتوا مربوط است. این نوع روزنامه‏نگاری از علوم کامپیوتر برای ساماندهی داده‏ها و اطلاعات در قالب دیتابیس‌ها (پایگاه‌های داده‌) استفاده می‏کند.

آدریان هولوواتی (2009) که یک برنامه‌نویس کامپیوتری است در مانیفستی که برای روزنامه‏نگاری مبتنی بر دیتابیس نوشته، تعاریف متفاوتی از «خواننده» و «خبر» در این نوع روزنامه‌نگاری دارد. از دیدگاه او تفاوت اصلی بین روزنامه‌نگاری مبتنی بر دیتابیس با روزنامه‌نگاری سنتی این است که در اولی مقاله به‌عنوان محصول نهایی تولید می‌شود، ولی دومی دیتابیس‌هایی از مطالب و حقایق تولید می‌کند که به‌طور پیوسته درحال به‌روز شدن و توسعه پیدا کردن است.

واتلینگ (2011) در مقاله‌ای هفت منبع برای دستیابی به داده‏ها در روزنامه‏نگاری مبتنی بر دیتابیس را معرفی کرده است. پروژه‌ی روزنامه‌ی واشینگتن‌پست که در سال 2007 راه‌اندازی شد از جمله جدی‌ترین پروژه‌‌های روزنامه‏نگاری مبتنی بر دیتابیس است (کوهن، 2007).

روزنامه‌نگاری داده‌نگاری

(Data journalism)

«دیتابیس ژورنالیسم» یا همان روزنامه‌نگاری مبتنی بر دیتابیس نباید با «دیتا ژورنالیسم» یا روزنامه‌نگاری داده‌پردازی یا داده‌نگاری اشتباه شود. هرچند هر دو بر مسئله‌ی انبوه داده‌ها در دنیای دیجیتال تاکید دارند، اما بین آنها تفاوت‌هایی نیز وجود دارد. در روزنامه‌نگاری داده‌پردازی یا داده‌نگاری تلاش می‌شود حجم انبوه داده‌ها به‌ بهترین شکل برای مخاطبان ارائه شود. تبدیل داده‌ها به جداول، نمودارها، شکل‌ها و اطلاع‌تگارها (اینفوگراف‌ها) از جمله فرآیندهای این نوع روزنامه‌نگاری است.

روزنامه‌ی گاردین از جمله پیشگامان در این نوع روزنامه‌نگاری است. بخش «دیتا بلاگ» در وب‌سایت این روزنامه چند سالی است که با تاکید بر استفاده از داده‌نگاری فعالیت می‌کند. سایمون راجرز (2011) توضیح می‌دهد که هدف این نوع روزنامه‌نگاری صرفا ارائه محتوای گرافیکی با جذابیت‌های بصری بالا نیست، بلکه گزارش کردن و روایت کردن داستان‌ها به بهترین شیوه‌های ممکن هدف اصلی است. برادشاو (2010) نیز در دستور‌العمل‌هایی شیوه‌ی انجام این نوع روزنامه‌نگاری را شرح داده است.

شبکه‌های پیر-تو-پیر (Peer-to-peer) در فارسی «نظیر به نظیر» ترجمه شده‌اند. از این شیوه برای تبادل و به‌اشتراک‌گذاری منابع و سرویس‌ها بین مجموعه‌ای از دستگاه‌های کامپیوتر در قالب یک شبکه استفاده می‌شود. این نوع تبادل از یک دهه پیش با شبکه‌ به‌اشتراک‌گذاری موسیقی «نپستر» مطرح شدند و این‌روزها با شبکه‌ی «تورنت» شناخته می‌شوند. این بستر می‏تواند زمینه‌ساز شکل‌گیری نوع جدیدی از روزنامه‌نگاری شود که ‌عنوان روزنامه‏نگاری نظیر به نظیر (P2P journalism) برای آن مناسب است. برخی ویژگی‏های این شبکه‏ها از جمله خودمختاری، گمنامی، پویایی و همکاری کمک می‏کند در این بستر، تبادل فایل‏ها و منابع و تعامل بین کاربران به‏خوبی صورت پذیرد. این شبکه‏ها به‏خصوص برای تبادل فایل‏های ویدئویی و سایر فایل‏های حجیم مناسب هستند.

اما مفهوم روزنامه‏نگاری نظیر به نظیر نخستین بار در سال 2001 و به‏شکلی عام‏تر مطرح شد. در تعریف اولیه، این عنوان لزوما به شبکه‌های کامپیوتری نظیر به نظیر مربوط نبود و به ارتباط نظیر به نظیر کاربران اشاره داشت. در این حالت تعامل وبلاگ‏نویسان با یکدیگر نوعی روزنامه‏نگاری نظیر به نظیر دانسته می‏شود (کنفرانس اوریلی، 2001). با این تعریف ویکی‏ها و روزنامه‏نگاری ویکی نیز بخشی از روزنامه‏نگاری نظیر به نظیر خواهند بود. این تعریفی است که چندان در مورد آن اجماع صورت نگرفت و در سال‏های بعد در ادبیات رسانه‏ای کمتر استفاده شد. این نوع روزنامه‌نگاری به مفهوم روزنامه‌نگاری مشارکتی و مبتنی بر همکاری نزدیک است.

نسل جدید وب یعنی وب2 دنیای ارتباطات را تحت تاثیر قرار داده و نسخه‌های جدیدی از حوزه‌های مختلف ارائه کرده که هر کدام یک عدد «2» در انتهای خود دارند. بر همین اساس «روزنامه‏نگاری 2» شکلی از روزنامه‏نگاری است که در نتیجه پیدایش و گسترش وب2 ایجاد شده است. در این نوع روزنامه‌نگاری ابزارهای وب2یی از جمله فیدهای خبری، وبلاگ‌ها، میکروبلاگ‌ها، شبکه‌های اجتماعی، خبرخوان‌ها و غیره نقش کلیدی پیدا کرده‌اند.

مارک بریگز (2008) در کتابی با عنوان «روزنامه‏نگاری 2» نحوه‌ی به‌کارگیری همه‌ی این تکنولوژی‌های جدید را برای روزنامه‌نگاران تشریح کرده است. او همچنین در وبلاگی با همین عنوان و به‏نشانی www.journalism20.com مقالات متعددی در این زمینه نوشته است. امکانات وب 2یی علاوه بر آنکه ابزارهای جدیدی برای روزنامه‏نگاران حرفه‏ای ایجاد کرده‏اند، برخی ساختارهای روزنامه‏نگاری را نیز متحول کرده‏اند.

از جمله مهم‌ترین پیامدهای گسترش ابزارهای وب2یی، تقویت امکان تعامل مخاطبان با روزنامه‌نگاران و رسانه‌هاست. اگر تا پیش از این امکان ارسال بازخورد از سوی مخاطبان به رسانه‌ها محدود بود و از طریق ابزارهای اولیه مانند تلفن، پست و ایمیل ممکن می‌شد، در عصر وب2 این تعامل به‌سادگی امکان‌پذیر است. از این‌روست که از شکل‌گیری نوع دیگری از روزنامه‌نگاری باعنوان روزنامه‏نگاری تعاملی (Interactive journalism) سخن گفته می‌شود. گسترش این نوع روزنامه‌نگاری باعث شده دوره‌های آموزشی در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد با عنوان «روزنامه‌نگاری تعاملی» نیز در سال‌های اخیر در برخی دانشگاه‏ها ایجاد شود.

به پیروی از عنوان وب2، موج بعدی دنیای اینترنت «وب3» نام‌گذاری شده است. اگر بعضی‌ها وب2 را وب تعاملی می‌دانستند، برخی وب3 را وب معنایی یا مفهومی (Semantic Web) پیش‌بینی کرده‌اند. این مفهوم با هوش مصنوعی در ارتباط است و گفته می‌شود در نسل سوم وب، نرم‌افزارها همچون انسان‌ها می‏توانند به مطالعه و جست‌وجوی وب بپردازند و وب‌گردی کنند و نتایج مورد نظر را گردآوری کنند.

«روزنامه‏نگاری 3» نیز روزنامه‌نگاری شکل‌گرفته و تاثیرگرفته از دنیای وب3 است. در حالی که هنوز درباره احتمالات وب3 اظهارنظرهای متفاوتی وجود دارد، آنچه درباره‌ی «روزنامه‏نگاری 3» گفته می‌شود معمولا در حد گمانه‌زنی و پیش‌بینی‌هایی درباره‌ی آینده‌ی روزنامه‌نگاری است. مثلا برخی این روزنامه‌نگاری را شامل بهبود طراحی‌های کاربرمحور، رابط‌ها و افزایش تحرک می‌دانند (کتس‌دِوِر، 2009) و برخی نظرات دیگری مطرح کرده‏اند (به‌عنوان نمونه: گلیمور، 2009). بهبود عملکرد و هوشمندشدن موتورهای جست‌وجو، خبرخوان‌ها و نرم‌افزارهای تولید، گردآوری و مدیریت اخبار تحت تاثیر دنیای وب3، قطعا تاثیراتی بر دنیای روزنامه‌نگاری خواهد داشت که باید برای دیدن کم و کیف آن باید چندسالی صبر کنیم.

منبع : مدیا نیوز