اخلاق رسانه‌ای چیست؟

تهیه،تنظیم و اعلام و انتشار اطلاعات و اخبار رویدادهای جاری زندگی جمعی و تحلیل و تفسیر آنها و همچنین انعكاس عقاید عمومی درباره ی این رویدادها ، به عوامل و وسایل ارتباطی ضروری و به بیان دیگر ، به روزنامه‌ نگاران و رسانه‌ های همگانی ، نیاز دارند . به همین جهت اطلاعات و اخبار ، كه محصول فعالیت های حرفه‌ ای روزنامه ‌نگاران به ‌شمار می‌ روند ، از طریق رسانه‌های چاپی (روزنامه ‌ها و مجله ‌ها) یا رسانه‌ های سمعی و بصری (رادیو و تلویزیون) ، انتشار می ‌یابند . در هر دو فرایند ، فرآورده‌ های محتوایی رسانه‌ ها ، به مخاطبان انبوه و باز عرضه می‌ شوند و "شیوه ی ارتباطی" مربوط به آنها ،"شیوه ی انتشار" یا "اعلان" است ، كه با مفهوم "علنی ‌سازی" مورد نظر "یورگن هابر ماس" ، متفكر مشهور آلمانی ، قرابت دارد.

اما آنچه که در این میان حائز اهمیت می باشد این است که رسانه ، در دهه‌ های اخیر و به ‌ویژه از سال ‌های بعد از جنگ جهانی دوم ، به یکی از کلیدی ‌ترین مفاهیم در زندگی انسان مدرن تبدیل شده است ؛ به طوری که هر یک از ما در طول روز ناگزیر به مواجهه ی گزینشی یا ناخودآگاه با انبوه پیام ‌هایی هستیم که از رسانه ‌های مختلف منتشر می ‌شوند و زندگی روزمره ی ما به شکل تنگاتنگی با رسانه ‌ها و پیام ‌های آنها گره خورده . پیچیدگی روزافزون تکنولوژی ‌های ارتباطی ، گستردگی حوزه ی عمل و دربرگیری بالای آنها در داخل و خارج از مرزهای قانونی کشورها ، کار در رسانه ‌ها را به یکی از حساس‌ ترین و تأثیر گذارترین مشاغل در دنیای مدرن تبدیل کرده و لزوم تدوین اصول و چارچوب‌ های اخلاقی را برای فعالیت در این حوزه ، بیش از پیش روشن کرده است ، به گونه ‌ای که بحث "اخلاق رسانه‌‌ ای" به یکی از شاخه ‌های مهم اخلاق کاربردی در کنار تخصص‌ های دیگری چون  پزشکی ، حقوق ، تجارت ، مهندسی و... تبدیل شده است.

برخی از محققان، واژه ی "اصول اخلاقی" را از واژه ی "اخلاق" تفکیک می ‌کنند و "اخلاق" را به طور کلی برای مشخص کردن معیارهای "رفتار نیک" و "اصول اخلاقی" را برای معرفی یک رویکرد خردگرا و حتی عملی و توجیهی در مورد قواعد رفتاری به کار می ‌برند . از آن جا که اصول اخلاقی ، معمولاً به صورت مدون و در قالب توصیه‌‌ های مندرج در ماده ‌ها و بندهای خاص عرضه می‌ شوند ، به حوزه ی حقوق نیز نزدیک می ‌شوند ، اما تفاوتی که با مقررات حقوقی دارند این است که مقررات حقوقی عمومیت دارند و برای همه ی افراد لازم ‌الاجرا می باشد ، در حالی که اصول اخلاقی ، از ویژگی اقتدارآمیز برخوردار نیستند و تنها یک گروه اجتماعی یا حرفه‌ ای خاص مثل اصحاب رسانه ، پزشکان ، حقوقدان‌ ها و... را در بر می‌ گیرند و جنبه ‌های الزام ‌آور آنها نیز محدود است . بر این اساس ، می ‌توانیم "اصول اخلاق رسانه ‌ای" را به عنوان مجموعه‌ قواعدی تعریف کنیم که دست ‌اندرکاران رسانه‌ ها به صورت داوطلبانه در انجام کار حرفه ‌ای رعایت می‌ کنند ؛ بدون آن که الزام خارجی داشته باشند و یا در صورت تخلف ، دچار مجازات‌ های قانونی گردند.

تاریخچه

تحولات صورت گرفته در روند تکامل اصول اخلاق رسانه ‌ای ، ارتباط نزدیکی با اصول اخلاق روزنامه ‌نگاری دارد و این امر ، به دلیل قدمت زیاد روزنامه‌ ها به عنوان نخستین رسانه‌ های جمعی می باشد که ، از اواخر قرن پانزده و اوایل قرن شانزده میلادی شروع به انتشار کرده ‌اند ، به طوری که امروزه با وجود گسترش رسانه‌ هایی نظیر رادیو ، تلویزیون و رسانه ‌های نوین الکترونیکی ، می ‌توان گفت که مبنای اخلاقی تمام آنها ، همان اصول مطرح شده در خصوص روزنامه ‌نگاری هستند که با توجه به شرایط و تکنولوژی‌ های موجود ، مورد تجدید نظر و اصلاح قرار گرفته ‌اند . بر این اساس ، برای آشنایی با تاریخچه و تحولات صورت گرفته در روند تکاملی اصول اخلاق رسانه‌ ای ، به بررسی اجمالی روند تکاملی اصول اخلاق روزنامه ‌نگاری می پردازیم :

1- اواخر قرن 18 تا اوایل قرن 19

ویژگی‌ بارز این دوره که با "روزنامه‌ نگاری عقیدتی و مسلکی" شناخته می ‌شود ، تأکید بر "آزادی بیان" و مبارزه برای نیل بدان می باشد . این مبارزات که بیشتر در قالب مقالات و تحلیل و تفسیرهای انتقادی از سوی روشنفکران آن دوره بروز پیدا می‌ کرد ، به تدریج زمینه را برای تبدیل مطبوعات به "رکن چهارم دموکراسی" در کشورهای غربی فراهم آورد . در واقع مهم ‌ترین رکنی که روزنامه ‌نگاران این دوره بر آن اتفاق نظر داشتند ، تلاش برای دستیابی به نوعی روزنامه‌ نگاری آرمانی بود که بتوانند بدون نظارت از بالا ، به بیان آزادانه ی افکار و اندیشه‌ های خود بپردازد و به عمر روزنامه ‌نگاری فرمایشی که زیر نظر حکومت‌ های استبدادی و نظام‌ های سلطنتی شکل ‌گرفته بود ، پایان بخشند . پرهیز از هر گونه سانسور در اندیشه و بیان ، مخالفت با نظارت از بالا بر کار روزنامه‌ نگاران ، انتقاد آزادانه در مورد عملکرد حاکمان و سیاستمداران و ... را می ‌توان جزو مهم ‌ترین اصول اخلاقی به شمار آورد که در این دوره مورد تأکید روزنامه ‌نگاران قرار می‌ گرفته.

2- اواسط قرن 19 تا اوایل قرن 20

در این دوره که با افزایش جمعیت ، گسترش شهرنشینی و پیشرفت ‌های سریع در تکنولوژی‌ های جدید ارتباطی (بویژه تحول روزنامه‌ نگاری  سنتی به روزنامه ‌نگاری صنعتی و تجاری) همراه بود ، مسائل جدیدی نیز در مورد کیفیت کار روزنامه‌ نگاری رخ داد که روزنامه ‌نگاران را مجبور کرد برای جذب خوانندگان انبوه و افزایش تیراژ و کسب آگهی ‌های بیشتر ، به "روزنامه ‌نگاری جنجالی" روی بیاورند که معمولاً عرصه ی اخبار ، تصویرها و گزارش‌ های مربوط به رویدادهای هیجان ‌انگیزی چون جنایت‌ ها ، رسوایی ‌ها ، زندگی چهره‌ های مشهور و ... بود . نخستین سوء استفاده‌ های بارز اخلاقی از مطبوعات ، در این دوره اتفاق افتاد . استفاده از فعالیت‌ روزنامه‌ نگاران برای تحقق اهداف سیاسی از جمله این سوء استفاده‌ها بود که نمونه ی بارز آن را می ‌توان در پرداخت کمک‌ های مالی "بیسمارک" (صدر اعظم آلمان) به برخی از روزنامه‌ نگاران فرانسوی برای ترغیب آنان به گسترش مخالفت با سیاست‌ های "ناپلئون سوم" (امپراتور وقت فرانسه) و ایجاد تزلزل در ارکان سیاسی و نظامی کشور فرانسه به منظور ایجاد بستر مناسب برای حمله به این کشور مشاهده کرد. این نوع روزنامه‌ نگاری ، بر خلاف مباحث انتقادی روزنامه‌ های مسلکی که ابعاد عقلی و منطقی خوانندگان را مورد توجه قرار می‌ دادند ، بیشتر به ویژگی سرگرم‌ کنندگی ، هیجانی و عاطفی مخاطبان ، توجه داشتند.

3- اواسط دهه ی 1920 تا اوایل دهه ی1970

هیچ یک از تحولاتی که تا دهه ی 1920در حوزه ی اخلاق روزنامه ‌نگاری رخ داد ، نتوانستند در برابر موج "طبیعت‌ گرایی علمی" که از دهه ی 1930 در مراکز علمی به راه افتاده بود ، مقاومت کنند و یا از مرگ اخلاق‌ گرایی در این حوزه پیش‌ گیری نمایند . بدین ترتیب ، بعد از نشر آخرین کتاب "کرافورد" ، اصطلاح "اصول اخلاقی" و هم‌ خانواده ‌های آن نیز به مدت 40 سال از عناوین کتاب‌ های ارتباطات جمعی در آمریکای شمالی کنار گذاشته شد و به جای آن علوم طبیعی که به عنوان هدف غایی برنامه ی کاری محافل علمی تعریف شده بود ، شروع به گسترش و ترویج شیوه‌ ها و اصول خاص خودش در قالب "روزنامه‌ نگاری عینی" نمود . البته آن طور که "استفان وارد" ، معتقد است روزنامه ‌نگاری عینی ، هم به عنوان متدولوژی (روش‌شناسی) و هم نوعی استاندارد اخلاقی به شمار می ‌آمد ؛ چرا که تعاریفی که برای این نوع خاص از روزنامه ‌نگاری ارائه گشته ، به نوعی ، حاوی اصول اخلاقی می باشد.

4- دهه ی 1980 به بعد

این دوره را که با تلاش کشورهای جهان سوم به منظور برقراری "نظم نوین جهانی اطلاعات و ارتباطات" برای ایجاد تعادل و برابری در تبادل اطلاعات بین کشورهای جهان سوم و توسعه یافته همراه بود ، می‌ توان به عنوان نقطه ی عطفی در بازنگری و تحول اصول اخلاق رسانه ‌ای دانست . دو رویداد مهمی که زمینه‌ ساز این بازنگری شدند ، "گزارش مک ‌براید" (1980) و "آموزش اصول اخلاقی در مراکز آموزش عالی" بودند.

"شن مک‌ براید" در گزارش خود تحت عنوان "یک جهان ، چندین صدا : به سوی نظم نوین جهانی اطلاعات و ارتباطات" پیشنهاد کرد که به منظور برقراری تعادل و فراهم آمدن فرصت ‌های برابر ، در تمام کشورهای در حال توسعه ی جهان ، آموزش با کیفیت روزنامه ‌نگاری ارائه شود . به دنبال انتشار این گزارش ، موضوع تدوین و تصویب مجموعه ی مقررات بین المللی اخلاق حرفه ‌ای روزنامه ‌نگاری ، مطرح گردید و در نهایت در سال 1983 این اصول اخلاقی ، با عنوان "اعلامیه ی یونسکو درباره ی رسانه‌ ها" از سوی بیشتر کشورهای عضو این سازمان به تصویب رسید.

سیر تکاملی اخلاق رسانه ‌ای که از دهه ی 1980 به اوج خود رسید ، امروزه با پیدایش تکنولوژی ‌ها و فرصت‌ های جدید ارتباطی ، وارد مرحله ی تازه‌ ای از حیات خود شده ؛ به طوری که شاید بتوان گفت در حال حاضر مرحله ی ، گذار به پارادایم جدیدی در حوزه ی اخلاق رسانه ‌ای را سپری می‌ کنیم ، پارادایمی که با ظهور رسانه‌ های متعامل ، روزنامه ‌نگاری شهروندی ، تکثر منابع اطلاعاتی و ... همراه است.

منابع: مدرسه همشهری / سایت ویستا