دو خطر بزرگ اخلاقی در نهج‌البلاغه
ای مردم، از دو چیز بیش از هر چیز بر شما ترسانم: پیروی از هوای نفس، و آرزوی دراز. امّا پیروی از هوای نفس و اطاعت از شهوات، آدمی را از حق جدا کند و از برکات آن محروم سازد. و امّا آرزوی دراز، رستاخیز را از یاد برَد.
و من خطبه له علیه‌السلام
أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمُ اثْنَانِ اتِّبَاعُ الْهَوَی وَ طُولُ الْأَمَلِ فَأَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوَی فَیَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَ أَمَّا طُولُ الْأَمَلِ فَیُنْسِی الْآخِرَةَ أَلَا وَ إِنَّ الدُّنْیَا قَدْ وَلَّتْ حَذَّاءَ فَلَمْ یَبْقَ مِنْهَا إِلَّا صُبَابَةٌ کَصُبَابَةِ الْإِنَاءِ اصْطَبَّهَا صَابُّهَا أَلَا وَ إِنَّ الْآخِرَةَ قَدْ أَقْبَلَتْ وَ لِکُلٍّ مِنْهُمَا بَنُونَ فَکُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الْآخِرَةِ وَ لَا تَکُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الدُّنْیَا فَإِنَّ کُلَّ وَلَدٍ سَیُلْحَقُ بِأَبِیهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ إِنَّ الْیَوْمَ عَمَلٌ وَ لَا حِسَابَ وَ غَداً حِسَابٌ وَ لَا عَمَلَ أقول الحذاء السریعة و من الناس من یرویه جذاء بالجیم و الذال أی انقطع درها و خیرها (خطبه (42) نهج البلاغه)
دو خطر بزرگ اخلاقی
ای مردم، از دو چیز بیش از هر چیز بر شما ترسانم: پیروی از هوای نفس، و آرزوی دراز. امّا پیروی از هوای نفس و اطاعت از شهوات، آدمی را از حق جدا کند و از برکات آن محروم سازد. و امّا آرزوی دراز، رستاخیز را از یاد برَد. آگاه باشید که دنیا روی گردانیده و شتابان در گذر است و چیزی جز اندکی - چون ته مانده ظرفِ از آب تهی شده - باقی نمانده است. هان بدانید که آخرت نیز به سویتان در راه است، و هر کدام از این دو را فرزندانی است. و شما تلاش کنید که از فرزندان آخرت باشید نه از فرزندان دنیا، که هر فرزندی بزودی در قیامت به پدرش پیوندد. امروز روز کار است نه حساب، و فردا روز محاسبه خواهد بود نه کار.
شریف رضی گوید: بعضی به جای کلمه «حذّû، «جذّû نقل کرده‌اند یعنی دنیا پشت کرده در حالی که خیر و برکت آن قطع شده است.
هوای نفس به هر عمل و رفتار، ظاهری و باطنی گفته می‌شود که در جهت مخالف خواسته و اراده خداوند متعال باشد. ما یک خواسته‌هایی داریم و خداوند هم خواسته‌هایی. اگر خواسته ما مطابق خواسته خدا نباشد, می‌شود هوای نفس و خواسته های نفسانی. غفلت از یاد خدا، فراموش کردن نعمت‌ها، نیکی‌ها، حکومت و اقتدار الهی و پیروی از شیطان و شیطان صفتان، افراد و تفریط در اعمال و رفتار، برخی از مصادیق پیروی از هوای نفس می‌باشد. خداوند متعال در سوره کهف با اشاره به این نکته می‌فرماید: وَ لا تُطِعْ مَنْ اَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتّبَعَ هَواهُ وَ کانَ اَمْرُهُ فُرُطاً; } ای رسول ما! از کسانی که قلبشان را از یاد خود غافل ساختیم اطاعت مکن ؛ همان‌ها که از هوای نفس پیروی می‌کردند و کارهایشان از روی افراط و تفریط است.
لذا در قرآن پیروی از هوی نفس مورد نکوهش و مذمت قرار گرفته است و کسانی که از هوی و هوس پیروی نمی‌کنند مورد ستایش و تشویق پروردگار متعال قرار گرفته‌اند: «وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی* فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی؛ و اما کسی که از ایستادن در برابر پروردگارش هراسید و نفس خود را از هوس باز داشت. پس جایگاه او همان بهشت است». (سوره نازعات، آیه 41)؛ (بهاءالدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن، انتشارات دوستان، ج 2، ص 2358)
مبارزه با هوای نفس
به هر میزان که انسان خواهان امیال نفسانی باشد، به همان اندازه، از نیروی عقل و اراده فاصله می‌گیرد. آدمی به دلیل افراط در هواپرستی، سست اراده و بی اختیار می‌شود، و همه‌ی فضایل انسانی را از دست می‌دهد. از نظر اسلام، منشأ همه‌ی گناهان، پیروی بی چون و چرا از هوای نفس است و پرهیزگار کسی است که از دام هوا و هوس رهیده باشد. پیامبر گرامی اسلام، هوسْ گریزان را از شجاعان امت خویش برشمرده و فرموده‌اند: اَشْجَعُ الماسِ مَنْ غَلَبَ هَواهُ ؛ شجاع‌ترین مردم کسی است که بر خواسته های نفسانی چیره شود.
آرزوی بلند داشتن
از نگاه آموزه های دینی، اصل داشتن آرزو پذیرفته شده است. آنچه اسلام پیروانش را از آن باز داشته، آرزوهای طول و درازی است که نه تنها هرگز بدان ها دست نمی‌یابند، بلکه انسان را به غفلت و بی خبری می کشانند و او را از رسیدن به حقیقت باز می‌دارند، چنان که امام علی علیه‌السلام «آرزوی دراز را عامل فراموشی امر آخرت معرفی می‌فرمایند.» امام سجاد علیه‌السلام نیز در صحیفه سجادیه، در مواردی بسیار از طولانی بودن آرزو به خدای مهربان پناه می‌برد، از جمله در نیایشی می‌فرماید: «بارالها! به تو پناه می‌بریم از اینکه قصد خیانت با کسی کنیم یا به اعمال عجب بورزیم و آرزوهای خود را دراز سازیم».
خطر آرزوهای دور و دراز آرزوهای دور و دراز، افزون بر آنکه نشانه خام اندیشی انسان است، فکر وی را از توجه کردن به واقعیت‌های زندگی باز می‌دارد و او را در راه رسیدن به این آرزوها به لغزش‌های فراوان دچار می‌کند. بر این اساس، خداوند در قرآن کریم وجود گرایش انسان به چنین آرزوهایی را وسوسه و القای شیطان می‌داند و می‌فرماید: یَعِدُهُمْ وَ یُمَنّیهِمْ وَ ما یَعِدُهُمْ الشَّیْطانُ اِلاّ غُروُرا. (نساء:120) شیطان به آنان وعده می‌دهد و ایشان را در آرزوها می‌افکند و (البته) جز غرور (و فریب) به آنان وعده ای نخواهد داد.
امام سجاد علیه‌السلام ، رهایی از دام چنین آرزوهای فریب دهنده و تباه کننده را از خداوند درخواست می‌کند و از حضرتش می‌خواهد که برای تعدیل در آرزوها، همواره یاد مرگ را در برابر چشمانش مجسم بدارد. نیایش آن حضرت در این باره چنین نغز و تأمل برانگیز است: خدایا! ما را از نیرنگ (و فریب) آرزو سلامت دار و از شر آن ایمن گردان و مرگ را در برابر دیدگان ما مجسم کن و ما را چنان مکن که یک روز در یاد مرگ باشیم و روز دیگر آن را فراموش کنیم (بلکه توقیفمان ده تا همواره به یاد آن باشیم).
فرآوری : زهرا اجلال
بخش نهج البلاغه تبیان
منابع :
سایت حوزه
سایت اندیشه قم
