روایت گری در هزار و یک شب

---

دنیای هزار و یک شب دنیای شگفت ‌انگیز و عجیبی است. در فضایی که جریانات مشبکش بر پاشنه‌ی هستی مدار شخصیت‌هایش می‌چرخد هیچ جانداری مجال ماندگاری و یگانه پنداری ندارد و تن و روان آدمی (بدن- زیسته) در نمودهای متغییری نظیر پریان و غول‌ها و حتی حیوانات می‌تواند مجسم شود. در این جهان مصور هر گدایی مجال شاه شدن دارد و همواره عشق و نیک‌خواهی برای تجربه کردن مهیا است. در سفرهای گوناگونی که مردان به دنبال زنان و درپی ترسیم خاستگاه‌های خود هستند روایت‌های جالب و تاریخ مداری شکل می‌گیرد که شهرزاد آن حکایات را برای شاهی روایت می‌کند که از دیدن او عاجز است. از این رو تا پایان شب، شاه حتی نام شهرزاد را نمی‌داند و هرگاه که در مونولوگ‌هایش به شهرزاد اشاره می‌کند با واژه‌ی «این» یا «این دختر» از شهرزاد یاد کرده و تنها یک بار در شب صد و چهل و هشتم رودرو با او گفتگو می‌کند. شهرزاد مظهر زنانگی در دنیایی است که زیبایی، دوشیزگی و حتی همین زنانگی‌اش برای زنده ماندن در چنین جهانی کافی نیست. جهانی که در آن شاهِ داستان، هر شب زنی را به حجله می‌برد و صبح فردا او را در اختیار جلادش می‌گذارد. شهرزاد می‌داند که هر روز پدرش با کفنی سپید به دربار شاه می‌آید تا جسد زنانگی دخترش را پس بگیرد اما برای وی روشن است که زنانگی او در زن بودنش نیست. از این رو این زنانگی چه سودی در بر دارد هنگامی که حتی نمی‌تواند ضامن زنده بودن او باشد؟ شهرزاد ناچار است تا هر شب در خوابگاه شاه تکرار کند که مرا نکش تا حدیثی خوش‌تر بگویم و شاه از آواز همین صدا دست نگه می‌دارد. شهرزاد اکنون فهمیده است که زنده ماندن او به زنانگی و زیبایی او بستگی ندارد بلکه تقویم روزشمار حیات او صرفا در گرو روایت‌گری و داستان گویی‌اش است.

این کتاب پژوهشی است در چند شاخه. یکم، بازیافتن بن‌اندیشه‌های هزار و یک شب و ریشه‌یابی آن‌ها در نوشتارهای پارسی از گاهان اوستایی و پس از آن. دوم، جستجوی کنش شهرزاد و چرایی گزینش او در رفتن به خوابگاه شاه زن‌کش و همانندی این‌ها با هنر داستان‌گویی‌اش. و سوم، نمایاندن پیوند و درهم‌تنیدگی میان زنانگی و روایت‌گری در هزار و یک شب که شگرف‌ترین وانمود آن ریخت روایی فراهم آمده در این دانشنامه داستانی است.

فصل چهارم این کتاب که دربردارنده فهرستی از داستان‌ها و داستان‌گویان هزار و یک شب و چکیده‌ای از ویژگی‌های فنی هر داستان است می‌تواند راهگشای پژوهش‌های پس از این باشد.

این کتاب در پنج فصل به طور مبسوط و پیوسته، تحقیق و پژوهشی بکر و نوآورانه در ادبیات کهن پارسی صورت داده است. نگارنده در فصل اول «در جستجوی نشانه‌هایی از شهرزاد روایت گر» است و در فصل دوم با بررسی «گفتگو و روایت‌گری ایرانی» به سراغ فصل سوم با محوریت «روایت‌گری در هزار و یک شب» می‌رود و در فصل چهارم به «ریختار روایی هزار و یک شب» پرداخته تا سرانجام در فصل آخر به بحث درباره‌ی «زنان در هزار و یک شب» بپردازد.