کوچک جنگلی شاهکارچه کسی است ؟

در سال‌هایی که ایران درگیر جنگی فرسایشی و سخت بود، به تصویر کشیدن زندگی قهرمانی ملّی که مربوط به دوران گذشته باشد، نشانه‌ی ذکاوت مدیران فرهنگی تلویزیون در آن زمان خاص است.امروز بعد از گذشت نزدیک به بیست و پنج سال از ساخت کوچک جنگلی و بررسی ضرورت‌های دوران جنگ و اداره‌ی کشور در چنین بحران‌هایی، برای همیشه برگ زرینی ثبت شده. کشوری که درگیر جنگ است. جنگی پر هزینه  که طبیعتاً به همین علّت، باید اولویت کشور، فراهم کردن لوازم این مبارزه و مایحتاج معیشتی مردم باشد، با این حال از نیازهای فرهنگی جامعه، غافل نمی‌ماند. شاید ساخت فیلم یا مجموعه ای تلویزیونی که مقاومت مردم کشور را در زمان کنونی به تصویر بکشد، محتمل به نظر برسد، ولی پرداختن به زمان‌های قبل‌تر، واجب و ضروری به نظر نخواهد رسید.

امّا ساخت سریال کوچک جنگلی نوعی نگاه روانشناختی به جامعه‌ی ایران آن زمان است. وقتی سلحشوری‌های مرم ایران با دستمایه های ملّی و مذهبی از دوره ای دیگر به تصویر کشیده می‌شود، مردم زمان حاضر خود را در این تحمیل تاریخی تنها نمی‌بینند. و خود را هم چون گذشتگان مسئول در حفظ الواح تاریخی می‌دانند.

پروژه‌ی ساخت کوچک جنگلی از سال 63 آغاز شد و در سال 66 پایان یافت. بهروز افخمی که در آن زمان از مدیران گروه فیلم و سریال تلویزیون بود، به نوعی متولّی شکل گیری این مجموعه است، ولی در ابتدا به هیچ عنوان قرار نبود وی کارگردان کوچک جنگلی باشد. ناصر تقوایی فیلم نامه‌ی کوچک جنگلی را با نگاهی به داستان مردی از جنگل نوشته‌ی احمد احرار، نوشت. وسواس تقوایی در فراهم کردن وسایل اولیه و ابتدایی، پیش تولید کار را بسیار طولانی کرد. به گفته‌ی برخی، در زمان مسئولیت تقوایی به عنوان کارگردان هیچ صحنه ای فیلم برداری نشده بود و این شایعه هم وجود دارد که چیزی قریب 40 تا 50 دقیقه از کار فیلم برداری شده بود. وسواس تقوایی و این که پروسه‌ی ساخت فیلم زمانبرتر از پیش بینی‌ها شده بود، مدیران تلویزیون را به تغییر گروه سازنده مجاب کرد. البته در این بین تنها جای افخمی و تقوایی تغییر کرد. حفظ نعمت حقیقی به عنوان فیلم بردار که در زمان پیش تولید، ناصر تقوایی را همراهی کرده بود و تجربه و استعداد خوب در ساخت فیلم‌های Big production داشت راه موفقیت افخمی و کوچک جنگلی را هموارتر می‌کرد. این آشنایی و همکاری بین مرحوم نعمت حقیقی و بهروز افخمی در فیلم‌های بعدی (عروس، شوکران و...) افخمی هم ادامه پیدا کرد.

الگوی افخمی و حقیقی در دکوپاژ و  میزانسن های کوچک جنگلی، آثار دیوید لین است. در بازسازی صحنه های جنگ فیلم برداری نعمت حقیقی بی شک اتفاقی نادر در سینمای ایران است. با وجود تکنولوژی و امکانات آن روز سینما، این شیوه‌ی قاب بندی و هدایت بازیگران به یک شاهکار تاریخی نزدیک است. فیلم برداری کوچک جنگلی به شیوه‌ی 35 میلی‌متری، مایه های لازم برای استفاده از ظرفیت‌های هنری را به کارگردان می‌دهد ولی با وجود گذشت بیست و پنج سال از ساخت کوچک جنگلی هنوز وقتی صحبت از سینمای تاریخی ایران می‌شود کوچک جنگلی ذهن همه را طور دیگری قلقلک می‌دهد.

تقوایی برای نقش میرزا کوچک خان، داریوش ارجمند را در نظر داشت. البته در آن زمان تنها دو فیلم پاییزان و ناخدا خورشید در کارنامه‌ی ارجمند بود.ولی بعد از تغییر کارگردان و آمدن افخمی بازی در نقش میرزا به علیرضا مجلل سپرده شد. علیرضا مجلل از بازیگران خوب تئاتر در آن سال‌ها بود البته بازی مجلل را در مجموعه‌ی سلطان و شبان و هم در شاید وقتی دیگر بهرام بیضایی به خوبی می‌توان به خاطر آورد. ریسک افخمی برای نقش میرزا جواب داد، با این که علیرضا مجلل حالا چند سالی است که از ایران مهاجرت کرده و در کارنامه های کاری‌اش تعداد زیادی ایفای نقش دیده نمی‌شود با این حال با بازی در نقش میرزا، یکی از چهره های به یاد ماندنی در سینما و تلویزیون ایران است.

البته با اضافه شدن افخمی به عنوان کارگردان، متن نمایشی تغییر کرد. افخمی با کمک امرالله احمدجو و احمد مرادپور فیلم نامه را بر اساس کتاب سردار جنگل ابراهیم فخرایی بازنویسی کردند. امّا در نوع دیالوگ‌ها و شخصیت پردازی ها، ویژگی‌های نگاه تقوایی در فیلم موجود حفظ شد.

کوچک جنگلی از همان آغاز فیلم ،از همان تیتراژ ابتدایی، آنجا که قطره های باران بر جعبه‌ی اسلحه‌ها می‌بارد ، برگ‌های درختان جنگل دیلمان گیلان از روی جعبه کنار می‌رود وهمه ی تصویر را خیس و بارانی می کند تا جایی که موسیقی به یادماندنی و خاطره ساز تیتراژ پایان شنیده شود، نشانگان اثری است که برای تکرار آن، باید امیدوار به برآورده شدن آرزوها بود.