خشونت با مردم مانند جنگ با خداست

در دیدگاه امام على(علیه السلام) خشونت با مردم و ستم بر بندگان خدا، جنگ با خدا تلقى مى گردد و ما در آینده خواهیم گفت كه عاقبت ستم كاران و ظالمان، شكست حتمى و سقوط دائمى آنان است; چرا كه هیچ قدرتمندى را یاراى مقابله با خالق جهان هستى [كه خود نیرودهنده همه قدرتمندان است] و هیچ حاكمى بى نیاز از عفو و رحمت الهى نیست:

وَ لا تَنْصِبَنَّ نَفْسَكَ لِحَرْبِ اللَّهِ فَإِنَّهُ لا یَدَ لَكَ بِنِقْمَتِهِ وَ لا غِنَى بِكَ عَنْ عَفْوِهِ وَ رَحْمَتِهِ وَ لا تَنْدَمَنَّ عَلَى عَفْو وَ لا تَبْجَحَنَّ بِعُقُوبَة وَ لا تُسْرِعَنَّ إِلَى بَادِرَة وَجَدْتَ مِنْهَا مَنْدُوحَةً ؛ با خشونت نسبت به مردم، خود را در موضع جنگ با خدا قرار مده كه تو را نیروى مقاومت در برابر نقمت [و قهر] او نیست و از بخشایش و مهربانى او (خالق یكتا) بى نیاز نیستى. هرگز از گذشت و بخشایش [نسبت به رعیت] پشیمان مباش و از كیفر دادن، احساس شادى به خود راه مده و به هیچ وجه در هنگام غضب كه [باعث اقدامات تند و بى مورد مى گردد و] ممكن است چاره و گریزگاهى بیابى، شتاب مكن.

دیكتاتورى

خصلت استكبارى و دیكتاتورى كه از خودباورى، خویشتن گرایى، تشخص طلبى، تفاخر و تفرعن نشأت مى گیرد، انسان را به خودكامگى و استبداد در رأى و تحمیل عقیده مى رساند.

حاكمى كه داراى این خصلت است و با این روحیه، زمام حكومت مسلمانان را در دست دارد، نه تنها در نهایت به زورمدارى، دروغ، حق كشى و ارعاب متوسل مى گردد; بلكه باعث ویرانى دین [و آیین مقدس اسلام] و بازگشت عزّت مسلمانان به ذلت، و سعادت آنان به شقاوت و بدبختى خواهد شد:

وَ لا تَقُولَنَّ إِنِّی مُؤَمَّرٌ آمُرُ فَأُطَاعُ فَإِنَّ ذَلِكَ إِدْغَالٌ فِی الْقَلْبِ وَ مَنْهَكَةٌ لِلدِّینِ وَ تَقَرُّبٌ مِنَ الْغِیَرِ ؛ مگو من اكنون بر آنان مسلطم، از من فرمان دادن است و از آنها اطاعت كردن; زیرا این كار، عین راه یافتن فساد در دل، و ضعف در دین، و نزدیك شدن به سلب نعمت [الهى] است.

استكبار زدایى

گفتیم كه دیكتاتورى از خویشتن گرایى، تشخّص طلبى، خودمحورى، تفاخر و تفرعن نشأت مى گیرد، و اكنون اضافه مى‌كنیم كه سرچشمه همه اینها جهل و نادانى انسان است; زیرا اگر انسان، ساخت جسمى و روحى خود را بشناسد و نسبت به عجز و ناتوانى خود در مقابل ذات مقدّس ربوبى آگاهى یابد و بداند آنچه داشته و دارد همه از او و به سوى اوست و «بِحَوْلِ الله اَقُومُ وَاَقْعُدُ»، از تفرعن و طغیان خود دست بر مى دارد و از سركشى هاى خویش احساس شرم مى كند. حضرت على(علیه السلام) براى این كه مالك را به خویشتن اندیشى وادارد و موقعیت و مقامش را در برابر عظمت و جبروت كبریایى خداوند سبحان گوشزد نماید، مى فرماید:

وَ إِذَا أَحْدَثَ لَكَ مَا أَنْتَ فِیهِ مِنْ سُلْطَانِكَ أُبَّهَةً أَوْ مَخِیلَةً فَانْظُرْ إِلَى عِظَمِ مُلْكِ اللَّهِ فَوْقَكَ وَ قُدْرَتِهِ مِنْكَ عَلَى مَا لا تَقْدِرُ عَلَیْهِ مِنْ نَفْسِكَ فَإِنَّ ذَلِكَ یُطَامِنُ إِلَیْكَ مِنْ طِمَاحِكَ وَ یَكُفُّ عَنْكَ مِنْ غَرْبِكَ وَ یَفِیءُ إِلَیْكَ بِمَا عَزَبَ عَنْكَ مِنْ عَقْلِكَ؛ و هرگاه موقعیت و اقتدارت، در دلت سركشى و خیالبافى پدید آورد، به عظمت قدرت خدا بنگر كه برتر از تو است، و قدرت مافوق او را با خود و با آنچه كه بر آن مسلط نیستى، مقایسه كن، كه این سنجش بدون شك تو را پایین مى آورد و تندى ات را مهار مى كند و عقلت را به تو باز مى گرداند.

تفرعن و منیّت

مستى هاى قدرت پرستى، چنان انسان را به كورى و بى خبرى مى كشاند كه با وجود این كه انسان خود مخلوق و آفریده شده خداوند است، قدرت خود را هم سنگ و همسان قدرت لایزال الهى مى پندارد. امیرالمؤمنین امام على(علیه السلام) براى سركوبى این گونه منیّت ها كه انسان را به تباهى و سقوط مى كشاند، مى فرماید:

إِیَّاكَ وَ مُسَامَاةَ اللَّهِ فِی عَظَمَتِهِ وَ التَّشَبُّهَ بِهِ فِی جَبَرُوتِهِ فَإِنَّ اللَّهَ یُذِلُّ كُلَّ جَبَّار وَ یُهِینُ كُلَّ مُخْتَال.

بپرهیز از این كه خود را در بزرگى و اقتدار با خدا شریك و به او شبیه سازى; [زیرا] خداوند هر متكبر و گردن كشى را پست و زبون مى سازد.

رعایت انصاف و عدالت و مبارزه با ظلم

در این كه منظور از انصاف با خدا چیست و چگونه است و انصاف با مردم چه مفهومى دارد، ابتدا دنباله فرمان حضرت را مى‌خوانیم، سپس به بیان مفهوم انصاف با خدا و مردم مى پردازیم:

أَنْصِفِ اللَّهَ وَ أَنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِكَ وَ مِنْ خَاصَّةِ أَهْلِكَ وَ مَنْ لَكَ فِیهِ هَوًى مِنْ رَعِیَّتِكَ فَإِنَّكَ اِلاّ تَفْعَلْ تَظْلِمْ.

با خداوند به انصاف رفتار كن و نسبت به مردم نیز چه از جانب خداوند و چه از جانب افراد خاص خاندان و خویشاوندان نزدیكت و چه از جانب رعایایى كه بدان ها علاقه و گرایش مخصوص دارى، انصاف را رعایت كن. اگر چنین نكنى، ستم خواهى كرد.

بخش نهج البلاغه تبیان

منبع : کتاب آیین كشوردارى از دیدگاه امام على (علیه السلام) ،آیت الله العظمى محمد فاضل لنكرانى (ره)